ΛΗΜΝΙΑ ΓΗ

(Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό "Διιπετές" τεύχος 51)

Η «Λημνία γη» είναι ένα προϊόν που στην αρχαιότητα ήταν γνωστό για τις θεραπευτικές του ιδιότητες. Το προϊόν αυτό που στήριξε την οικονομία του νησιού για αιώνες ήταν χώμα που εξορυσσόταν από συγκεκριμένο σημείο και θεράπευε μια σειρά ασθενειών.

Η τοποθεσία από όπου εξορυσσόταν η «Λημνία γη» βρίσκεται περίπου στο κέντρο του νησιού ένα χιλιόμετρο περίπου από τον οικισμό Κότσινα και το ακριβές σημείο του σκάμματος εντοπίζεται σε επίπεδη έκταση κοντά στην κορυφή του λόφου Μόσυχλον. Ο Διοσκουρίδης (1^ος αι. μ.α.χ.χ.) αναφέρει πως την ημέρα της ενάρξεως της εξόρυξης τελούνταν ιεροπραξία, με θυσία τράγου ή αιγών, που ήταν τα ιερά ζώα του νησιού και αναμίγνυαν το αίμα των ιερείων με το χώμα. Αφού το έπλαθαν σε μικρό σχήμα, η ιέρεια του Ηφαίστου το σφράγιζε με μια σφραγίδα που αρχικά απεικόνιζε μια αίγα και εν συνεχεία την Θεά Άρτεμη.

Η εξόρυξη της «Λημνίας γης» γίνονταν από τους ιερείς του Ηφαίστου, μία συγκεκριμένη μέρα του χρόνου. Έπειτα την μετέφεραν στην πόλη Ηφαιστία για συσκευασία σε δισκία και σφράγιση. Ο Διοσκουρίδης αναφέρει και απομιμήσεις της γης, γι’ αυτό συμπεραίνουμε ότι ήδη κατά την εποχή του συγγραφέα, αλλά και πριν από αυτόν, είχε καθιερωθεί να σφραγίζεται η Λημνία γη για την προστασία της από κάθε νοθεία, όσων αποζητούσαν μέσω της χάλκευσης του προϊόντος τον γρήγορο πλουτισμό. Αυτός ήταν και ο λόγος που είχε ονομασθεί εκτός από Λημνία γη και Λημνία σφραγίς.

Σύμφωνα με την παράδοση τη «γη» αυτή ανακάλυψε ο Θεός Ήφαιστος που κατοικούσε στο νησί, πέφτοντας από το άλογο έσπασε το πόδι του και γιατρεύτηκε από τη «γη», η οποία βρισκόταν σε εκείνο το σημείο. Μια άλλη παράδοση σχετίζεται με την πτώση του Ηφαίστου από τον Όλυμπο στο ψηλότερο βουνό της Λήμνου, το Μόσχυλο, το τελευταίο από τα ενεργά ηφαίστεια της περιοχής, κοντά στην πόλη Ηφαιστία που πήρε το όνομά της από την παρουσία του Θεού. Από τότε το νησί θεωρείται ιερό και η θέση της πτώσης με ιδιαίτερες ιδιότητες.

Σύμφωνα με το μύθο, σε αυτή τη σπηλιά της Λήμνου άφησαν οι σύντροφοί του το Φιλοκτήτη, για να τον θεραπεύσουν οι ιερείς του Ηφαίστου από το δάγκωμα του φιδιού.

Οι θεραπευτικές ιδιότητες της «γης» ήταν από τότε γνωστές, ωστόσο, δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια από πότε άρχισε να χρησιμοποιείται ως φάρμακο. Πιθανόν η αναφορά του Φιλόστρατου για τον Φιλοκτήτη («Ιαθήναι αυτόν αυτίκα υπό της βώλου της Λημνίας») που τον είχε δαγκώσει φίδι μπορεί να είναι η αρχή της καθιέρωσής της. Σύμφωνα με το μύθο, το φίδι δάγκωσε τον Φιλοκτήτη, όταν αυτός θέλησε να ξεναγήσει στο βωμό της θεάς Χρύσης (Άρτεμη), πάνω στο νησί, τους Αχαιούς. Σύμφωνα με άλλο μύθο, όταν το φίδι δάγκωσε τον Φιλοκτήτη και το πόδι του άρχισε να σαπίζει, οι σύντροφοι του τον έφεραν στη Λήμνο και τον άφησαν σε μια σπηλιά για να τον θεραπεύσουν με τη Λημνία γη οι ιερείς του Ηφαίστου, που ήξεραν και θεράπευαν αυτούς που είχαν δαγκωθεί από φίδια: «Ηδεισαν γαρ τους Ηφαίστου ιερείς θεραπεύειν τους οφιοδήκτους». Ορισμένοι θεωρούν ότι η σπηλιά του Φιλοκτήτη είναι αυτή που βρίσκεται στη βραχώδη ακτή, κάτω από το Ιερό των Καβείρων. Άλλες μαρτυρίες θεωρούν ότι η σπηλιά του Φιλοκτήτη βρίσκονταν στα ανατολικά του νησιού, στο νησί Χρύση, κοντά στο Ερμαίο όρος. Όταν ο Φιλοκτήτης θεραπεύτηκε, ονόμασε μια περιοχή Άκεσα, από το ρήμα ακέομαι, που σημαίνει θεραπεύω (στο μεσαίωνα Νάξια και σήμερα Άξιες).

Στις ιστορικές πηγές η «Λημνία γη» συναντάται πολλές φορές και αρκετοί την υποδεικνύουν ως επίσημο φάρμακο και αναφέρονται σε αυτή με επαινετικά σχόλια, όπως στο βιβλίο περί «Οξέων ουσιών θεραπευτικών» του Αρεταίου Καππαδόκη (2^ος αι. π.α.χ.χ.), στο σύγγραμμα «Περί λίθων» του Θεόφραστου, στα «Θηριακά» του Νίκανδρου, στο «Περί ύλης ιατρικής» του Διοσκουρίδη, στον Ηρόφιλο, στον Ηρόδοτο, στον Ασκληπιάδη, στον Ανδρόμαχο, στον Δαμοκράτη, στον Αρχιγένη, στον Ορειβάσιο, στον Άντυλλο, στον Φιλούμενο, στον Άγυρτο, στον Γαληνό, στον Πολύαινο, στον Φιλόστρατο και στους Ρωμαίους Βιτρούβιο, Μάρκο Πολλίων, Κορνήλιο Κέλσο και στη «Φυσική Ιστορία» του Πλίνιου όπου την αναφέρουν ως «terra Lemnia» (γη Λημνία) και «terra Sigillata» (γη σφραγισμένη).

Ο Γαληνός αναφέρει πως η «Λημνία γη» μπορούσε να θεραπεύσει την πανώλη και όλες τις επιδημίες. Ακόμα, την χρησιμοποιούσαν σαν αντίδοτο για δηλητήρια, δαγκώματα φιδιών και σε πληγές που επουλώνονταν δύσκολα. Ως αλοιφή ανακούφιζε τις φλεγμονές γύρω από τα μάτια. Ανακατεμένη με ξύδι βοηθούσε σε περιπτώσεις εμετών και αιμοπτύσεων. Ήταν θεραπευτικό για όλους τους πόνους και οι γυναίκες το έπιναν σε περίπτωση υπερβολικής εμμηνορροής ή για να επισπεύσουν τη γέννα. Αναφέρει πως ο ίδιος επισκέφθηκε την Λήμνο, «έπλευσα δε και ες Λήμνον, δι΄ ουδέν άλλο η δια την Λημνίας, είτε γην εθέλει τις ονομάζει, είτε σφραγίδα» και προμηθεύτηκε 20.000 κομμάτια για τα πειράματά του προς επιβεβαίωση των ιδιοτήτων και της χρησιμότητάς της. Οι υποδείξεις του για τη σκοπιμότητα και αξία του φαρμάκου, αναμφίβολα βοήθησαν στην διάδοσή του σε όλο τον κόσμο. «Δεν αποτελεί υπερβολή ,να λεχθεί ότι η χρήση του εμπορικού σήματος στη φαρμακευτική συσκευασία προς αναγνώριση ενός προϊόντος ορισμένης πηγής, κατ΄ αρχήν επινοήθηκε και εφαρμόστηκε στη Λημνία γη. Φαίνεται ότι από τότε κατανοήθηκε το ελκυστικό πλεονέκτημα μιας τέτοιας εγγύησης ως μέσον απόκτησης της εμπιστοσύνης των πελατών, αλλά και του εμπορικού συμφέροντος. Ήταν στην πραγματικότητα μια συνήθεια, η οποία στην εποχή μας έχει αναγνωρισθεί ως τρόπος προστασίας δικαιωμάτων και συμφερόντων και του αγοραστού και του πωλητού.» (Σ.Α. Παξιμαδάς)

Ηφαιστία

Την εποχή των Ρωμαίων ήταν γνωστή ως terra sigillata και θεωρούνταν εξαιρετικό φάρμακο, την προμηθεύονται κυρίως οι εύποροι και οι ηγεμόνες του τότε κόσμου.  

Τόσο στη Βυζαντινή εποχή όσο και στα χρόνια της Τουρκοκρατίας το εμπόριο της «Λημνίας γης» ελέγχονταν αυστηρά. Ωστόσο, οι χριστιανοί άλλαξαν την ονομασία της σε «Αγιόχωμα» και την ημέρα εξόρυξής της στις 6 Αυγούστου, που γιορτάζουν την μεταμόρφωση του «σωτήρα» τους!!! Η εξόρυξη γίνονταν με την παρουσία Τούρκων επισήμων αλλά και χριστιανών ιερέων. Όλοι μαζί πήγαιναν στο παρεκκλήσι που βρίσκονταν στο λόφο Μόσυχλο και αφού πρώτα έψαλαν και προσεύχονταν ανέβαιναν στο σημείο εξόρυξης.  

Ο Γάλλος περιηγητής Belon αναφέρει στο βιβλίο του πως πενήντα με εξήντα άνδρες έσκαβαν μέχρι να βρουν τη φλέβα και όταν έφταναν στη «γη», καλόγεροι γέμιζαν τσάντες και σάκους με αυτή και τις παρέδιδαν στους Τούρκους. Αφού έπαιρναν την ποσότητα που ήθελαν ξανάκλειναν το σκάμμα σκεπάζοντας καλά το «χώμα». Ο Τούρκος διοικητής του νησιού έστελνε το μεγαλύτερο μέρος στον Σουλτάνο για το προσωπικό του φαρμακείο και το υπόλοιπο το πουλούσε σε εμπόρους. Οι σουλτάνοι συνήθιζαν να χαρίζουν ένα πήλινο δοχείο με «Λημνία γη» σε βασιλείς και ηγεμόνες κάθε φορά που έστελναν πρεσβευτές τους σε ευρωπαϊκές χώρες. Οποιοσδήποτε παρευρισκόταν στο σκάψιμο της γης είχε δικαίωμα να πάρει μια μικρή ποσότητα για προσωπική του χρήση, δεν μπορούσε όμως να την πουλήσει καθώς αυτή δεν είχε σφραγίδα. Κατά την τουρκοκρατία ίσχυαν αυστηρές νομικές διατάξεις. Σε περίπτωση παράνομης εξαγωγής της «γης» από το νησί προβλεπόταν ποινή θανάτου με αποκεφαλισμό ενώ η περίπτωση πώλησής της χωρίς την σφραγίδα του Τούρκου διοικητή επέβαλαν μεγάλο χρηματικό πρόστιμο. Η "Λημνία γη" είχε υψηλή τιμή και πωλούνταν στα μεγάλα εμπορικά κέντρα της Ευρώπης.

Ο Belon ήταν εκείνος που παρατήρησε ότι υπήρχαν διαφορετικά είδη «Λημνίας γης» ξεχωρίζοντάς τα από το χρώμα τους και τις διαφορετικές τους σφραγίδες. Αναφέρθηκε και σε ορισμένα αλλοιωμένα είδη «γης» καθώς διαπίστωσε ότι κάποιοι την νόθευαν με «γη της Αρμενίας» που είχε λιγότερες θεραπευτικές ιδιότητες και ήταν και φθηνότερη.

Στα τέλη του 19^ου αιώνα ο Tozer που επισκέφτηκε το νησί αναφέρει ότι ελάχιστοι πλέον παρευρίσκονταν στην εκσκαφή της «Λημνίας γης» και η κατανάλωση του φαρμάκου περιοριζόταν μόνο στο ανατολικό τμήμα του νησιού. Στις αρχές του 20ου αιώνα σταμάτησε τόσο η χρήση της "γης" όσο και η τελετή εξόρυξής της.

«Περί το τέλος του περασμένου αιώνα έγιναν οι πρώτες χημικές αναλύσεις από άγγλους και γάλλους ερευνητές και βρέθηκαν τα συστατικά που περιείχε: Πυριτική άργιλος, αλουμίνιο, οξείδιο του σιδήρου, ίχνη από άσβεστο, ίχνη από μαγνήσιο, λίγο θειικό οξύ και λίγο νερό. Η σύνθεση αυτή δικαιολογεί την χρήση της για θεραπευτικούς σκοπούς επί σειρά αιώνων και δεν ήταν μία αδρανείς σκόνη που η δύναμή της ήταν εικονική. Η χρησιμότητά της ήταν ολοφάνερη στις δηλητηριάσεις από τροφές, φάρμακα ή φίδια, στην αντισηψία από μολύνσεις, στις δυσεντερίες μόνη ή σε συνδυασμούς με άλλες ουσίες, στις αναιμίες και στην κύηση.» (Σ.Α. Παξιμαδάς)

Επί πολλούς αιώνες η «Λημνία γη» θεωρούνταν ως το πρώτο φάρμακο για κάποιες ασθένειες. Αναμφισβήτητα η Λημνία γη αποτέλεσε το αρχικό, πρόδρομο, πρωτότυπο φάρμακο, στο οποίο βασίστηκαν τα νεώτερα της κατηγορίας του ισοδύναμα του αυτού γένους. Μέριμνα όλων μας ας είναι η διαφύλαξη και υπενθύμιση τέτοιων παγκόσμιων αξιών, όπως υπήρξε η Λημνία γη, οι οποίες με την πάροδο του χρόνου τείνουν να λησμονηθούν.

Έλενα Πετρή.

Βιβλιογραφία : Φιλιππίδης Δ., Κωνσταντάς Γ., " Γεωγραφία νεωτερική περί της Ελλάδος", Βιέννη

Παξιμαδάς Σ. Α., "Θεραπευτικές ιδιότητες της Λημνίας γης"

Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Αθηνών 1982

Στεφανίδου - Τουρπτσόγλου Β., "Ταξιδιωτικά και γεωγραφικά κείμενα για τη νήσο Λήμνο, 15ος - 20ος αι.", Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 1986

Tozer Henry Fanshawe, "A history of ancient geography", έκδ. Oxford 1879, β' έκδ. M.Cary, N.York 1971.