ΜΝΗΜΗ-ΜΝΗΜΕΙΑ-ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Γυναίκες-Δουλεία-Δημοκρατία στην Αρχαιοελληνική Κοινωνία
Δημοσιεύθηκε: 26 Friday December @ GTB Standard Time
Θεματική Ενότητα: Πολιτισμός

Στην παρούσα μελέτη θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε συνοπτικά τα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής δημοκρατίας βάσει της αφήγησης του Θουκυδίδη[1]. Επίσης, θα θίξουμε το ζήτημα της δουλείας βάσει των θέσεων του Αριστοτέλη[2] για την απόκτηση της αρετής και την ενασχόληση με τα πολιτικά και το ζήτημα της θέσης της γυναίκας στην αρχαιοελληνική κοινωνία και πάλι βάσει συγκεκριμένου αποσπάσματος του Θουκυδίδη[3].
Παρόλο που εντοπίζονται τρία διαφορετικά και εξίσου σημαντικά ζητήματα του δημόσιου και ιδιωτικού βίου των αρχαίων Ελλήνων, τρεις φαινομενικά διαφορετικές περιπτώσεις μελέτης, στην πραγματικότητα οι τρεις περιπτώσεις αλληλοσυνδέονται στο πυκνό πλέγμα του κοινωνικού ιστού της αρχαίας Ελλάδας των κλασικών χρόνων. Το θέμα είναι είναι υπερμεγέθες σε έκταση και για αυτό θα προσπαθήσουμε να θίξουμε εκείνα τα θέματα που χρήζουν ιδιαίτερης κριτικής, κατά την άποψή μας, αποφεύγοντας γενικευμένες αναλύσεις, δεδομένες στη ευρύτατη βιβλιογραφία επί του θέματος.

Το ζήτημα της αθηναϊκής δημοκρατίας

Στη συγκεκριμένη αφήγηση ο Θουκυδίδης σε τέσσερις παραγράφους θέτει πολλά και διαφορετικά ζητήματα προς εξέταση[4]. Οπωσδήποτε, είναι γοητευτικός ο λόγος του αρχαίου ιστορικού, αλλά το παράδειγμα της αθηναϊκής δημοκρατίας δεν είναι ακριβώς πρότυπο για μίμηση με τη σύγχρονη έννοια του όρου. Βέβαια, είναι πρωτότυπο το νομικό πλέγμα και οι θεσμοί που καθορίζουν ιστορικά την αθηναϊκή δημοκρατία, (Μ.Β. Σακελλαρίου 2000:579) ή επιβαλλόμενο μέσω της αθηναϊκής ηγεμονίας και κατά παράβασιν του αρχικού όρκου των Αθηναίων πως θα σεβαστούν το πολίτευμα των άλλων πόλεων, (Βotsford & Robinson 1995:184). Η λέξη παράδειγμα στο πρωτότυπο αναφέρεται πιθανώς στην πρεσβεία που στάλθηκε από τη Ρώμη στην Αθήνα το 454 π.Χ. για να εξετάσει τον σολώνειο κώδικα[5], κάτι τέτοιο όμως δε συνιστά απόδειξη μίμησης. Πόσο μάλλον όταν η σύγχρονη εποπτική θέση μας παρέχει τη δυνατότητα να γνωρίζουμε ότι «πολύ λίγα δημοκρατικά πολιτεύματα υπαγορεύθηκαν από την Αθήνα», (Μ.Β. Σακελλαρίου 2000:580).

Η δεύτερη θέση που υποστηρίζεται από το Θουκυδίδη αφορά στο χαρακτηριστικό γνώρισμα της δημοκρατίας, που ήταν η διακυβέρνηση από την πλειοψηφία των πολιτών, μια πρωτοτυπία της αθηναϊκής δημοκρατίας από την άποψη της λήψης πολιτικών αποφάσεων, (G.E.M. de Ste Croix 1986:360). Θεωρητικά, η δημοκρατία ήταν κυβέρνηση του δήμου, είτε η λέξη εκλαμβάνεται για να υποδηλώσει το σώμα των πολιτών ή τους φτωχούς και τις κατώτερες τάξεις. Πρακτικά, όμως, η αθηναϊκή δημοκρατία δεν ήταν δημοκρατία όλων των πολιτών, καθώς φαίνεται πως στην Αθήνα παρακολουθούσε τακτικά τις συνεδρίες της εκκλησίας του δήμου ένα μικρό ποσοστό πολιτών. Ακόμη και στην εποχή που υπήρχαν εγγεγραμμένοι 45.000 πολίτες, δεν ασκούσαν το δικαίωμα ψήφου περισσότεροι από 5-6000, (A. Andrewes 1999:140). Τα αίτια για τούτο το μικρό ποσοστό συμμετοχής μπορούν να αναζητηθούν πιθανώς σε οικονομικούς ή άλλους κοινωνικούς παράγοντες, ανάμεσα στους οποίους περιλαμβάνεται και το γεγονός ότι ήταν απαιτητέα η ύπαρξη περιουσιακών τίτλων για την ανάληψη ορισμένων δημόσιων θέσεων, όπως εκείνη του θησαυροφύλακα ή άλλων, (G.E.M. de Ste Croix 1986:760) ή στην αδυναμία ανταπόκρισης των φτωχότερων πληθυσμιακών στρωμάτων της αττικής γης στις ανάγκες της διαρκούς μετακίνησης που απαιτούσε μια τέτοια συμμετοχή, (Μ.Β. Σακελλαρίου 2000:567).

Αν εξαιρέσουμε βέβαια αυτές τις ευαίσθητες οικονομικά θέσεις, για τις οποίες δε θα μπορούσε να είναι απαιτητή η επιστροφή του ποσού σε περίπτωση κατάχρησης από κάποιον φτωχό, οι αθηναίοι πολίτες ήταν δυνατόν να ασκούν τα πολιτικά τους δικαιώματα ανεξάρτητα από την οικονομική τους κατάσταση, ειδικότερα μετά την καθιέρωση των μισθών[6] και των θεωρικών[7], (Μ.Β. Σακελλαρίου 2000:410-11), μιας μεταρρύθμισης που θεωρείται σημαντική για ορισμένους ερευνητές, παρόλο που ο καταβαλλόμενος μισθός ήταν μικρότερος από το μισθό ενός τεχνίτη, (G.E.M. de Ste Croix 1986:367). Τώρα το κατά πόσον οι θέσεις που δεν απαιτούσαν κάποια ιδιαίτερη γνώση και αποδίδονταν με κλήρο εξασφάλιζαν την αξιοκρατία που υπαινίσσεται ο Θουκυδίδης, είναι αμφίβολο. Σε ό,τι αφορά στην έννοια του ρήματος ευδοκιμεί στο πρωτότυπο κείμενο, είναι γεγονός πως για την επιλογή θέσων που σχετίζονταν με στρατιωτικά θέματα όφειλε να είναι κανείς άξιος της θέσης του ή εν πάσει περιπτώσει αρεστός στο δήμο, καθώς η εκλογή γινόταν με ανάταση των χειρών και φυσικά απαιτούσε τις απαραίτητες πελατειακές σχέσεις.

Όσον αφορά στην έννοια της ισονομίας, όπως προκύπτει από την αναφορά του Θουκυδίδη «μέτεστι δε κατά μεν τους νόμους προς τα ίδια διάφορα πάσι το ίσον...», απ΄ό,τι φαίνεται ο Αριστοτέλης τη συναρτά με την έννοια της πολιτικής ισότητας[8]. Πιθανώς, όμως, τούτη η έννοια να έχει και μια διαφορετική απόχρωση, που πλησιάζει περισσότερο στη σύγχρονη έννοια περί «ανθρωπίνων δικαιωμάτων», (Μ. Ostwald, 1969:96-97)[9]. Σε κάθε περίπτωση η ισονομία και η ελευθερία, που τονίζεται στην αμέσως επόμενη πρόταση με το ελευθέρως, είναι δύο βασικές αρχές της αθηναϊκής δημοκρατίας, καθώς διακαής πόθος των δημοκρατικών -όχι μόνον των Αθηναίων- ήταν η επίτευξη περισσότερης ελευθερίας, Τούτο πιστοποιείται από πολλές πηγές ανάμεσα στις οποίες ξεχωρίζουν η εχθρική κριτική του Πλάτωνα[10] και του Ισοκράτη[11], που υποδηλώνουν ότι ακόμα και οι αριστοκράτες αντίπαλοι της δημοκρατίας αποδέχονταν πως στόχος των δημοκρατικών ήταν η ελευθερία, έστω και αν θεωρούσαν πως μια τέτοια επιδίωξη οδηγούσε στην ασυδοσία.

Κατόπιν, ο αρχαίος ιστορικός -παρεμπιπτόντως αριστοκρατικός ως προς τις πεποιθήσεις του- ισχυρίζεται πως οι πολίτες δεν παρανομούν, ακροώμενοι τους άρχοντες και σεβόμενοι τους νόμους. Παρόλο που οι δημοκρατικοί της Αθήνας κατηγορούνται συχνά για παραβίαση των νόμων με θεσπίσματα που ψηφίζονταν για ειδικές περιπτώσεις και για συγκεκριμένα πρόσωπα, είναι γενικά αποδεκτό ότι πίστευαν βαθιά στο κύρος του νόμου, εφόσον ο νόμος προστάτευε τα δικαιώματά τους. Υπάρχει η άποψη πως η νομοθετική εξέλιξη της αθηναϊκής δημοκρατίας καθορίστηκε σε μεγάλο βαθμό από τον ταξικό αγώνα των θητών, για να αναχαιτιστεί αργότερα, εφόσον είχαν πλέον ικανοποιηθεί τα αιτήματά τους και δεν ασκούνταν πιέσεις προς την κατεύθυνση νομοθετικών μεταρρυθμίσεων, (Μ.Β. Σακελλαρίου 2000:566). Ωστόσο, περιπτώσεις, όπως αυτή της φανερής και αφανούς ουσίας, ή της αποκρύψεως ουσίας δείχνουν μια αναμενόμενη ανυπακοή στο νόμο, ιδιαίτερα όταν θίγει ατομικά συμφέροντα -ανυπακοή εγγενή σε όλες τις κοινωνίες ανεξαρτήτως πολιτεύματος και χρόνου.

Για τις καθημερινές σχέσεις των πολιτών ο Θουκυδίδης παραθέτει μια εξιδανικευμένη μάλλον εικόνα. Σε μια κοινωνία με ισχυρές και ασθενείς τάξεις, κοινωνικές εντάσεις, προβλήματα βιοπορισμού και ανταγωνισμού το καθημερινό χαμόγελο στο γείτονα ακούγεται ουτοπικό. Συγκεκριμένα ευρήματα της αττικής γης (R. Wunch, 1902:26) υποδεικνύουν την ύπαρξη υπόγειων κοινωνικών ρευμάτων με έντονο μαγικο-θρησκευτικό χαρακτήρα, που δεν προσιδιάζουν στην εικόνα της καλής γειτονίας. Αναφερόμαστε στις καταπασσαλεύσεις[12] και τους κατάδεσμους[13], τους μεταγενέστερους ρωμαϊκούς defixiones, (Α.Βακαλούδη, 2001:78). Ανάλογα με το ζητούμενο αποτέλεσμα οι κατάδεσμοι στόχευαν στην ερωτική έλξη ή αντίστροφα στην ερωτική απομόνωση του αντίπαλου, στην αποτυχία του σε θέματα προσωπικής ευημερίας και εργασίας, στη φίμωση της γλώσσας του, στην αποτυχία αντιδίκων στο δικαστήριο, στην παράλυση του νου και της γλώσσας κατά τη διάρκεια της δίκης κ.λπ.. Το θέμα ήταν αρκετά σοβαρό και απ' ό,τι φαίνεται αντιμετωπιζόταν με βάση το εθιμικό δίκαιο, καθώς στην Αθήνα δεν υπήρχε συγκεκριμένη νομοθεσία για την αντιμετώπιση τέτοιων θεμάτων[14].

Όσον αφορά τώρα στο θέμα της έκτασης της κυριαρχίας της αθηναϊκής ηγεμονίας, αρκεί να ρίξει κανείς μια ματιά σε μεταγενέστερες αναφορές στα έργα του[15], για να κατανοήσει με ποιον τρόπο είναι δυνατόν να ασκήσει κτηνώδη βία μια πόλη-κράτος που επαγγέλεται την ισότητα και την ελευθερία (Βotsford & Robinson 1995:257), ασκώντας στην πράξη το δίκαιο του ισχυρότερου. Την εφαρμογή αυτού του δικαίου βέβαια την εξασφάλιζε μέσω της στρατιωτικής της δύναμης και δεν είναι απόλυτα σωστός ο αρχαίος ιστορικός μας όταν λέει ότι η πόλη των Αθηνών στηρίζεται στην αξία των πολιτών της παρά στη σκληρή εκπαίδευση. 'Aλλωστε ο Ξενοφών είχε εκ διαμέτρου αντίθετη άποψη, καθώς θεωρούσε τον στρατιώτη και τη σκληρή εκγύμναση πρότυπο ευγένειας και χαρακτήρα, (W. Jaeger, 1986:163). Πιθανώς τούτο να ισχύει για τη σύγκριση που επιθυμεί να κάνει σε σχέση με τη Σπάρτη, αλλά στην πραγματικότητα η στρατιωτική εκπαίδευση στην Αθήνα ήταν η κορύφωση ενός ιδιαίτερα επιμελημένου συστήματος άθλησης, που ολοκληρωνόταν μετά την εφηβεία. Συμπληρώνοντας τα δέκα οκτώ, οι νεαροί Αθηναίοι προχωρούσαν στην πολεμική τους εκπαίδευση. Τον πρώτο χρόνο αυτής της εκπαίδευσης τον περνούσαν στην Αθήνα και τον δεύτερο σε φρούρια των συνόρων και σε στρατόπεδα. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου μάλλον είχαν λίγο χρόνο για διανοητικές ενασχολήσεις σαν και αυτές που υπαινίσσεται ο Θουκυδίδης. Ωστόσο, όταν κατέρρευσε η στρατιωτική δύναμη των Αθηνών υπό την μακεδονική κυριαρχία, τα στρατιωτικά καθήκοντα των εφήβων έγιναν εθελοντικά και η εκπαίδευσή τους αντικαταστάθηκε από μαθήματα φιλοσοφίας και λογοτεχνίας. Το στρατιωτικό σύστημα έγινε πανεπιστήμιο, το οποίο παρακολουθούσαν λίγοι εύποροι νέοι ή πλούσιοι ξένοι, (K. J. Freeman, 1908:210).

Στην τελευταία παράγραφο ο Θουκυδίδης υποδεικνύει την ανάγκη του Αθηναίου για πνευματικές ενασχολήσεις και συμμετοχή στα πολιτικά δρώμενα. Στην πραγματικότητα η Αθήνα υπήρξε τόπος φιλοσοφικής παραγωγής, σε μεγάλο βαθμό συναρτώμενης με το ζήτημα της δουλείας και της θέσης της γυναίκας. Έχοντας εξασφαλισμένη τη διαχείριση του οίκου και της γεωργικής τους παραγωγής -όσοι είχαν την οικονομική ευμάρεια για κάτι τέτοιο- μπορούσαν να ασχολούνται με τη φιλοσοφία ή να ικανοποιούν το πάθος της ενασχόλησης με την πολιτική σε καθημερινή βάση. Κάτι τέτοιο φυσικά μας οδηγεί στο ζήτημα της δουλείας και της θέσης της γυναίκας στον αρχαιοελληνικό κόσμο.

Το ζήτημα της δουλείας και η θέση της γυναίκας στην αρχαιοελληνική κοινωνία

Οι απόψεις του Αριστοτέλη, -επίσης αριστοκράτη- έτσι όπως εκφράζονται στο συγκεκριμένο απόσπασμα[16], υποδηλώνουν, αν μη τι άλλο, την ευδαιμονιστική κατά την άποψή μας αντίληψη, σύμφωνα με την οποία είναι αγεννής η ζωή των χειρωνακτών, των εμπόρων της αγοράς ή των γεωργών και δεν επιτρέπει την απόκτηση της αρετής ή την ενασχόληση με τα πολιτικά στο άριστο πολίτευμά του. Αν προχωρήσουμε λίγο πιο κάτω στο 1329 a, 25, θα δούμε και ποιοί είναι οι κατάλληλοι για τέτοιου είδους εργασίες, τις οποίες ωστόσο θεωρεί απαραίτητες για την ευδαιμονία της πόλης[17]. [25] δὲ καὶ ότι δει τὰς κτήσεις είναι τούτων, είπερ αναγκαίον είναι τοὺς γεωργοὺς δούλους ὴ βαρβάρους περιοίκους...

Κύρια πηγή μας για τη δουλεία στους αποκαλούμενους σκοτεινούς αιώνες είναι η ποίηση του Όμηρου και του Ησίοδου, που αποκαλύπτει σύνθετες σχέσης εξάρτησης ανάμεσα σε ελεύθερους και σκλαβωμένους ανθρώπους. Μεταγενέστερες αναφορές του Αριστοτέλη, του Πλούταρχου, του Αισχίνη, του Διόδωρου κ.α. είναι αρκετές για να μας βοηθήσουν να σχηματίσουμε μια εικόνα του θέματος σε ό,τι αφορά στην αρχαιοελληνική κοινωνία. Ορισμένοι σκλάβοι είναι αιχμάλωτοι πολέμου[18], υποταγμένοι πλήρως στη θέληση ατόμων που κερδίζουν από το μόχθο τους. 'Aλλοι ζουν σχεδόν κάτω από τις ίδιες συνθήκες με τον κύριό τους, μέσα στα όρια του οίκου. 'Aλλοι είναι δημόσιοι σκλάβοι[19], άλλοι εργάζονται στα ορυχεία[20], ενώ από τον Δημοσθένη έχουμε αναφορά για τη σωματική τιμωρία τους[21].

Είναι γεγονός πως η ύπαρξη δούλων στην αρχαιοελληνική κοινωνία προκάλεσε αμηχανία σε αρκετούς θαυμαστές του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και προσπάθησαν απεγνωσμένα να δείξουν πως η δουλεία στην αρχαία Ελλάδα ήταν θεσμός περισσότερο ανθρώπινος απ' ό,τι φαίνεται βάσει των πηγών που διαθέτουμε, αλλά σε γενικές γραμμές η μαρξιστική άποψη για τη δουλεία ως βάση του συγκεκριμένου πολιτισμού είναι περισσότερο ρεαλιστική και αιτιολογεί εν μέρει γιατί ο ελληνικός πολιτισμός δεν προχώρησε σε μια «βιομηχανική επανάσταση» -σύμφωνα πάντα με τα δεδομένα της εποχής του- ή στην ανάπτυξη εκείνης της τεχνολογίας που θα μπορούσε να ανεξαρτητοποιήσει τους έλληνες πολίτες από το μόχθο (A. Andrewes 1999:208). Οι απόψεις του Θουκυδίδη για τον αθηναϊκό ιμπεριαλισμό, στο πρώτο εδάφιο που παρατέθηκε, αντανακλώνται σε ένα βαθμό σε όλη την ελληνική πραγματικότητα. Μέσω της αθηναϊκής ηγεμονίας οι Αθηναίοι, μέσω των κατακτήσεών τους στους Μεσσηνιακούς Πολέμους οι Λακεδαιμόνιοι και των εκστρατειών οι λοιπές πόλεις-κράτη εξασφάλιζαν άνετα με το δουλεμπόριο την κινητήρια δύναμη για την ανάπτυξη του πολιτισμού τους, περισσότερο αναγκαία για τη διατήρηση της δημοκρατίας, παρά για οποιαδήποτε άλλη συντηρητική μορφή πολιτεύματος, (G.E.M. de Ste Croix 1986:360).

Συχνά οι ερευνητές διαφοροποιούν τη θέση των ειλώτων από τους υπόλοιπους σκλάβους του αρχαιοελληνικού κόσμου, στηριγμένοι στο γεγονός ότι αρχαίοι κριτικοί θεωρούν πως οι κύριοί τους είχαν λιγότερη εξουσία πάνω τους (A. Andrewes 1999:212). Η απάντηση στο συγκεκριμένο ζήτημα βρίσκεται πιθανώς σε ένα άρθρο του Diakonoff, επιφανούς ασσυριολόγου του πανεπιστημίου του Λένινγκραντ το oποίο παραθέτει ο M.I. Finley. Ο Diakonoff βεβαιώνει πως δεν υπάρχει καμία διαφορά ανάμεσα στους σκλάβους και τους είλωτες, Και οι δύο ήταν εκμεταλλευόμενοι εργάτες μέσω ενός οικονομικού εξαναγκασμού. Και οι δύο ήταν εργαλεία στα μέσα παραγωγής, ένα στερεότυπο των αρχαίων κοινωνιών στην Ευρώπη και σε άλλες ηπείρους (M.I. Finley 1980:70).

Μια ματιά στις απόψεις του Αριστοτέλη[22] θα μας πείσει για τα λεγόμενα του Diakonoff. Αν, ωστόσο, αναζητούμε διαφοροποιήσεις από τις επικρατούσες συνθήκες, πιθανώς θα τις βρούμε στην Κρήτη, το δουλοκτητικό σύστημα της οποίας διαφοροποιείται σε σχέση με την ηπειρωτική Ελλάδα. Ο δούλος της Κρήτης είχε εξασφαλισμένο δικαίωμα στην ιδιοκτησία, ο γάμος του αναγνωριζόταν από το νόμο, η περιουσία της δούλης γυναίκας ήταν προστατευμένη σε περίπτωση διαζυγίου και απ' ό,τι φαίνεται, αναγνωριζόταν ο γάμος ανάμεσα σε δούλους και ελεύθερους (A. Andrewes 1999:219). Σε γενικές γραμμές πάντως το ζήτημα της δουλείας στην αρχαία Ελλάδα δεν είναι τόσο συνάρτηση της απέχθειας των Ελλήνων για χειρωνακτικό μόχθο, όσο συνάρτηση της στενής οικονομικής της οργάνωσης, που δεν εξασφάλιζε το απαιτούμενο πλεόνασμα και την επιθυμητή άνεση χρόνου στις αριστοκρατικές τάξεις. Τούτο το πλεόνασμα εξασφαλίστηκε με την υποχρεωτική εργασία πολυάριθμων δούλων.

Στην αρχαία Ελλάδα -και όχι μόνο στην αθηναϊκή δημοκρατία- η πρώτη κύρια δυσκολία που αντιμετώπιζε ένα νεογέννητο κορίτσι ήταν να του επιτραπεί να ζήσει[23]. Εξαρτάτο άμεσα από την απόφαση του πατέρα η έκθεση του νεογνού σε μια ερημική περιοχή, καθώς η γέννηση ενός θηλυκού μέλους θεωρείτο ανώφελο επιπρόσθετο έξοδο για τον οίκο, εφόσον μάλιστα σε ένα κατεξοχήν πατριαρχικό σύστημα κληρονομίας δεν είχε τη δυνατότητα να διατηρήσει το οικογενειακό όνομα και συνεπώς τα οικογενειακά περιουσιακά στοιχεία

Στο σπίτι ενός αθηναίου πολίτη το μικρό κορίτσι μεγάλωνε με τη φροντίδα μιας τροφού και περνούσε το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου του στα γυναικεία διαμερίσματα, την πεμπτουσία του γυναικείου χώρου, όπου συνήθως οι μητέρες μεγάλωναν τα παιδιά τους και ασχολούνταν με την υφαντική. Ωστόσο, η ενασχόληση της γυναίκας στην πραγματικότητα ήταν η διεύθυνση όλων των πρακτικών ζητημάτων του νοικοκυριού όπως τονίστηκε από τον Ησίοδο[24], ενώ αρκετούς αιώνες αργότερα ο Αριστοτέλης[25] θεώρησε το γάμο εμπορική συμφωνία.

Από νομικής άποψης το σύστημα στην κλασική Αθήνα ήταν έτσι διαμορφωμένο ώστε η γυναίκα να είναι απαραίτητη μόνο για την εξασφάλιση της κληρονομίας. Η γυναίκα δια βίου δεν είχε καμία εξουσία, ούτε καν στην ίδια της την ύπαρξη. Ο γάμος της δεν απαιτούσε τη συγκατάθεσή της και τα μόνα της αποκτήματα ήταν τα ενδύματα και τα κοσμήματά της. Πρακτικά περνούσε από την προστασία του ενός κυρίου -του πατέρα- στον άλλο -το σύζυγο- και αν ο πατέρας της πέθαινε χωρίς αρσενικό απόγονο, τότε ως επίκληρος έπρεπε να χωρίσει και να παντρευτεί τον αδελφό του πατέρα της, προκειμένου να εξασφαλιστεί η αρρενογραμική διαδοχή.

Η γυναίκα κατά την κλασική αρχαιότητα θεωρείτο βιολογικά και ψυχολογικά πλάσμα που δεν είχε την ικανότητα να ελέγξει τον εαυτό της και να αντισταθεί σε εξωτερικά ερεθίσματα, ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνονται και τα συναισθήματα. Στον Ιππόλυτο του Ευριπίδη, για παράδειγμα, η γυναίκα παρουσιάζεται λιγότερο ανθεκτική στις επιδράσεις της Αφροδίτης[26]. Όμως, την πληρέστερη συζήτηση για τη γυναικεία φύση την παρουσίασε ο Αριστοτέλης[27], ο οποίος πίστευε ότι στη γυναικεία ψυχή είναι «παρούσα η λειτουργία της σκέψης αλλά αδρανής». Στα Νικομάχεια Ήθη μάλιστα πρότεινε ότι εξαιτίας της ηθικής της αδυναμίας έπρεπε να παντρεύεται σε νεαρή ηλικία και να κλείνεται στο σπίτι[28].

Τα στρατηγικά μέτρα της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας για αποφευχθεί ο ηθικός κίνδυνος που συνεπαγόταν η γυναικεία φύση, περιελάμβαναν μικρή έως ανύπαρκτη εκπαίδευσή και τον πρόωρο εγκλεισμό της στην απομόνωση της οικίας μέσω του γάμου. Ο έσχατος έλεγχος ήταν η αδυναμία της να ορίσει τον εαυτό της ακόμα και στην ερωτική συνεύρεση, στην οποία ο άνδρας είχε τον απόλυτο και αποκλειστικό έλεγχο. Είναιι χαρακτηριστικό το απόσπασμα του Ευριπίδη στις Τρωάδες, όπου η Ανδρομάχη μιλά για το μίσος μιας γυναίκας στη συζυγική κλίνη[29].

Με λίγα λόγια η γυναίκα στον αρχαίο ελληνικό κόσμο έπρεπε να είναι σεμνή, όμορφη και υγιής, προκειμένου να συμβιβάζεται με τα πρότυπα μιας ανδροκρατικής κοινωνίας. Ακόμα και στην τέχνη είναι δυνατόν να παρατηρήσει κανείς ότι από την αρχαϊκή περίοδο ως και το τέλος περίπου της κλασικής περιόδου όπου το θηλυκό κορμί απελευθερώνεται, η γυναίκα -ιδιαίτερα στη γλυπτική- παρουσιάζεται ευπρεπώς ενδεδυμένη, ενώ αποφεύγεται η έμφαση στα χαρακτηριστικά του φύλου[30].

Αναφέρεται συχνά η άποψη ότι το status των γυναικών υποβιβάστηκε με την εισαγωγή της δημοκρατίας όχι ως άμεσος αντικειμενικός στόχος, αλλά ως έμμεση στρατηγική υποστήριξης του νέου συστήματος. Το νομικό καθεστώς της κληρονομίας ήταν ζωτικό για την επιβίωση μιας δημοκρατίας στηριγμένης στη γαιοκτησία. Πλέον σύγχρονες έρευνες έχουν απορρίψει τούτη τη θεωρία, δίνοντας έμφαση στο επιχείρημα ότι η ουσία του δημοκρατικού συστήματος δε βρισκόταν στη ρύθμιση των περουσιακών στοιχείων των πολιτών, αλλά στη δημιουργία ισότητας μεταξύ των αρρένων πολιτών, βάσει του γεγονότος ότι κάθε άντρας είναι κύριος ενός οίκου που περιλαμβάνει γυναίκες, παιδιά και σκλάβους, συνεπώς μιας ομάδας ατόμων που υποτάσσονται στην εξουσία του. Εφόσον ο άνδρας πρέπει να είναι κύριος του εαυτού του, ώστε να χαρακτηριστεί πολίτης, έτσι και ο πολίτης είναι κύριος μιας ομάδας ατόμων που υποτάσσονται στην εξουσία του. Στην ουσία, λοιπόν, η υποταγή των γυναικών είναι αναπόσπαστο κομμάτι του δημοκρατικού συστήματος[31].

Οι λιγοστές εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα έρχονται από τη Σπάρτη, πιθανώς τη Χίο και τη Λοκρίδα, όπου η εκπαίδευση των γυναικών και τα ιδιαίτερα ήθη επιβάλλουν μια διαφορετική πρακτική. Ειδικά σε ό,τι αφορά στη Σπάρτη οι γυναίκες «ξέφυγαν πραγματικά από την πατρική η συζυγική κηδεμονία» (C. Mosse 2002:96) παίζοντας μάλιστα ενεργητικό ρόλο στην κοινωνική και πολιτική σκηνή. Κατά τα άλλα ο μόνος δρόμος για την απελευθέρωση από την ανδρική κηδεμονία ήταν ο μοναχικός δρόμος της εταίρας, της μόνης ελεύθερης γυναίκας του κλασικού κόσμου που μπορεί να συμμετέχει σε συμπόσια, να διαχειρίζεται τα οικονομικά της, και να μιλά με τους άνδρες ως ίση προς ίσο (C. Mosse 2002:83).

Το στερεότυπο της εταίρας είναι ένα από τα σύμβολα του μετασχηματισμού που ούτως ή άλλως επήλθε μετά το τέλος των πολέμων προς το τέλος του 5ου μ.Χ. αι. και της συρρίκνωσης του ανδρικού πληθυσμού εξαιτίας των μαχών και του λοιμού. Η γυναίκα σε αυτή την περίοδο κυκλοφορούσε πιο ελεύθερα και ως πλειοψηφία στην πόλη των Αθηνών είχε και δυνατότερη πολιτική φωνή. Οι κοινωνικές αλλαγές ως αποτέλεσμα των πολέμων σε αυτή την περίοδο, η εισροή ξένων στην πόλη των Αθηνών, η μεταφορά του πλούτου στα χέρια κατώτερων οίκων είχε ως αποτέλεσμα τη σταδιακή απελευθέρωση των γυναικών και την εξάπλωση αυτής της απελευθέρωσης πέρα από τα όρια των Αθηνών στον υπόλοιπο αρχαιο ελληνικό κόσμο.

Μια συνδυαστική θεώρηση

Ανακεφαλαιώνοντας, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι προς τα τέλη του 7ου π.Χ. αι. οι άρρενες πολίτες -πλούσιοι, μεσαίας τάξης και φτωχοί- εγκαθίδρυσαν τις απαρχές μιας περιορισμένης μορφής δημοκρατικής διακυβέρνησης[32]. Το γιατί προχώρησαν προς την κατεύθυνση της δημοκρατίας και όχι σε κάποια μορφή ολιγαρχικού πολιτεύματος, όπως πολλές άλλες πόλεις-κράτη κατά την ίδια περίοδο, είναι ένα δύσκολο ζήτημα, για το οποίο έχουν προταθεί διάφορες απόψεις, κυριότερη από τις οποίες είναι η θεωρία της δημογραφικής πίεσης εξαιτίας της πληθυσμιακής αύξησης των γεωμόρων[33] και τη διεκδίκηση από μέρους τους αναδασμού των κοινοτικών γαιών σύμφωνα με αρχαιότερα πρότυπα και μερίδιου στη διακυβέρνηση (G. Thomson 1989:258).

Κατά την άποψή μας και εφόσον είναι ορθά τα συμπεράσματα της ιταλικής αρχαιολογικής σχολής για το Βουλευτήριο της Πολιόχνης (L. Bernando-Brea 1976:21-34), οι βάσεις της ελληνικής δημοκρατίας θα πρέπει να αναζητηθούν εξίσου σε επιβιώσεις αρχαιότερων μορφών άμεσης δημοκρατικής διακυβέρνησης τροφοσυλλεκτικών ή γεωργικών κοινοτήτων με μικρούς πληθυσμούς. Ο τρόπος με τον οποίο εξελίχθηκε ιδιαίτερα το αθηναϊκό πολίτευμα σε δημοκρατία αρρένων, σχετίζεται πιθανώς με την αλλαγή του αττικού γένους και την αντικατάστασή του από το δωρικό και αιολικό πάτρα, που μετατοπίζει την καταγωγή στην αρρενογραμική γραμμή, (G. Thomson, 1989:258).

Οι διαρκείς ζυμώσεις ή μετατοπίσεις από τη μητρογραμμική καταγωγή σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο με τη μαζική είσοδο κυμάτων κτηνοτρόφων-ιππέων από τις στέππες που περιβάλλουν τον π.Βόλγα (Μ. Gimbutas, 1991:401), η σταδιακή εισαγωγή αρσενικών θεοτήτων σε ιερά της 2ης π.Χ. χιλιετίας (C. Renfrew-P.Bahn, 2001:528)[34] η επικράτηση μιας πατριαρχικής θεώρησης του κόσμου και η μεταγενέστερη φυλετική οργάνωση, μπορούν να μας διαφωτίσουν αρκετά στην ερμηνεία του ζητήματος της θέσης της γυναίκας στην αθηναϊκή δημοκρατία και τον υπόλοιπο αρχαιοελληνικό κόσμο.

Μια δημοκρατία που αναμφίβολα χρεώνεται αρνητικά το γεγονός της δουλείας. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η αρχαιοελληνική κοινωνία εξαρτάτο σε μεγάλο βαθμό από την εκμετάλλευση της εργασίας των δούλων και όταν την κρίνουμε ακόμα και με τα μέτρα της σύγχρονης εποχής, θα πρέπει να λαμβάνουμε σοβαρά υπόψη μας ότι οι ελληνικές πόλεις-κράτη δε θα μπορούσαν όχι να παράγουν πολιτισμό, αλλά ούτε να υπάρξουν καν χωρίς τη δουλεία, για την οποία κατά την αρχαιότητα λιγοστές ήταν οι αντιρρήσεις, (G.E.M. de Ste Croix 1986:361). Η διαμόρφωση του ελληνικού πολιτισμού είναι σε γενικές γραμμές καρπός ενός ταξικού αγώνα[35], που σε καμία περίπτωση δεν μπορεί και δεν πρέπει να αγνοηθεί, καθώς ρίχνει περαιτέρω φως σε τέτοιου είδους πολιτική και κοινωνική κριτική. Όμως, αυτός ο ταξικός αγώνας περιοριζόταν στα στρώματα των ελεύθερων πολιτών και όχι στους δούλους ή τις γυναίκες.

Αναμφίβολα είναι πολλές και συχνά αντικρουόμενες οι θέσεις των διάφορων ερευνητών για τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό. Προσπαθήσαμε να αποφύγουμε τα δύο άκρα, με γνώμονα πάντα την υπόθεση πως η αλήθεια αποκαλύπτεται περισσότερο ολοκληρωμένα με τη σύνθεση και το γεγονός ότι η οπτική γωνία με την οποία εξετάζουμε σήμερα τα πράγματα -βάσει των γραπτών πηγών και των αρχαιολογικών μας ευρημάτων- θα ήταν εντελώς διαφορετική, αν βιώναμε εκ του σύνεγγυς την αρχαιοελληνική κοινωνία ως πολίτες -ή μη- της αθηναϊκής ή άλλης πολιτείας. Στόχος μας στην παρούσα μελέτη δεν είναι η απομυθοποίηση της αθηναϊκής δημοκρατίας αλλά ο εντοπισμός εκείνων των ιδεών που επεβίωσαν μέσα στο χρόνο και έγιναν φορείς επαναστατικών αλλαγών για την ανθρώπινη κοινωνία, ή παραδείγματα προς αποφυγή. Παρόλο που ο καθ. Σακελλαρίου θεωρεί αντιεπιστημονική την αξιολόγηση της αθηναϊκής δημοκρατίας (Μ.Β. Σακελλαρίου 2000:3) με σύγχρονα κριτήρια -αν και ο ίδιος εν τέλει προβαίνει σε τέτοιου είδους αξιολόγηση- η μελέτη, η κριτική ανάλυση και η κοινωνιολογική τοποθέτηση σε θέματα ιστορικού και αρχαιολογικού ενδιαφέροντος είναι δυνατόν να αποδώσει σημαντικούς καρπούς στη φιλοσοφική θεώρηση του παρόντος και αρκετές απαντήσεις στις υπαρξιακές αγωνίες της ανθρωπότητας για το μέλλον. Αυτή είναι κατά την άποψή μας η πεμπτουσία της ανταποδοτικής σχέσης της αρχαιολογικής επιστήμης με το κοινωνικό της περιβάλλον, έμμεσα ή άμεσα.
Women, slavery, democracy in ancient greek society
Summary
In this study-case are cited three equally important questions about public and private life of ancient Greeks -based on Thucydides’ (ΙΙ, 37-40. 2) opinion about Greek democracy- three ostensibly different cases of study. However, these three cases are actually interconnected in the dense context of social web of ancient Greece in classical years. The subject is per se oversized and this is why we try to offend those items that require particular criticism, according to our opinion, avoiding generalised analyses, given in the widest bibliography on this special topic.

Βιβλιογραφία

Ξενόγλωσση

Bernardo-Brea L., “Poliochni. Citta preistorica nell' isola di Lemnos”, Vol. II, Testo e Tavole, Monografie della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente, Roma, 1976.
Fantham Ε., "Women in Classical Athens: Heroines and Housewives", στο Women in the Classical World: Image and Text, New York and Oxford 1994a.
Finley M. I., Ancient Slavery and Modern Ideology, London, Chatto & Windus, 1980.
Freeman K. J., Schools of Hellas, London, MacMillan & Co Ltd, 1908.
Gimbutas Μ., The Civilization of the Goddess, the World of Old Europe, Harper Collins, San Fransisco, 1991.
Jaeger W. , Paideia, the Ideals of Greek Culture, Vol III, “The Conflict of Cultural Ideas in the Age of Plato”, Oxford, Oxford University Press, 1986.
Ostwald Μ., Nomos and the Beginnins of the Athenian Democracy, Oxford, Oxford University Press, 1969.

Ελληνόγλωσση

Andrewes A., Αρχαία Ελληνική Κοινωνία, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1999.
Βακαλούδη Α., Η Εξέλιξη της Μαγείας από την Αρχαιότητα έως τους Πρώτους Χριστιανικούς Αιώνες, Κέδρος, Αθήνα, 2001.
Βοtsford & Robinson, Αρχαία Ελληνική Ιστορία, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1995.
Mosse Cl., Η Γυναίκα στην Αρχαία Ελλάδα, Παπαδήμας, Αθήνα 2002.
Σακελλαρίου Μ. Β., Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Παν/κές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2000.
Ste Croix G.E.M. de, O Ταξικός Αγώνας στον Αρχαίο Ελληνικό Κόσμο, από την Αρχαϊκή Εποχή ως την Αραβική Κατάκτηση, Κέδρος, Αθήνα 1986.
Thomson G., Η Αρχαία Ελληνική Κοινωνία, το Προϊστορικό Αιγαίο, Κέδρος, Αθήνα 1989.

Επιστημονικός Τύπος

Golden M., «Demography and the Exposure of Girls at Athens» στο Phoenix 35, 1981.
Wunch R., «Eine antike Rachepuppe», στο Philolog. LXI, 1902.

Πηγές

Burnet J., (ed), Platonis Opera, Oxford,. Oxford University Press, 1903.
Jones H. S. - Powell J. E., Thucydides, Historiae in two Volumes, Oxford, Oxford University Press, 1942.
Marchant Ε.C., Commentary on Thucydides, Book 2, MacMillan & Co, London, 1891.
Monro David B and Thomas W. Allen, (ed.), Homeri Opera in five volumes, Oxford, Oxford University Press. 1920.
Oldfather C. H., (trans), Diodorus of Sicily in Twelve Volumes, Vol. 4-8, Cambridge, Mass.: Harvard University Press; London: William Heinemann, Ltd. 1989.
Perrin B., (trans), Plutarch's Lives, Cambridge, MA. Harvard University Press. London. William Heinemann Ltd. 1914.
Ross W. D., (ed) Aristotle's Politica. Oxford, Clarendon Press, 1957.
Stuart Jones H. - Powell J. E., (ed.) Thucydides, Historiae in two Volumes, Oxford, Oxford University Press, 1942.
Vince J. H., (trans.) Demosthene, Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd.



Παραπομπές - Σημειώσεις

[1] Θουκυδίδου, ΙΙ, 37-40.2. Λείπουν οι αναφορές 40.3, 40.4, 40.5. Βλ. επίσης, Henry Stuart Jones-Johannes Enoch Powell, Thucydides, Historiae in two Volumes, Oxford, Oxford University Press, 1942.
[2] Αριστοτέλους, Πολιτικά, 7, 1328b-1329a.
[3] Θουκυδίδου, ΙΙ, 45, 2.
[4] α) Το αθηναϊκό παράδειγμα β) Η δημοκρατία ως σύστημα που ασκείται από το σύνολο του λαού γ) Η ισηγορία της αθηναϊκής πολιτείας δ) Η αξιοκρατική ανάληψη δημόσιων αξιωμάτων ε) Έλλειψη παρανομίας και σεβασμός στα δημόσια πράγματα, σεβασμός στους άρχοντες και πειθαρχία στους νόμους, γραπτούς και προφορικούς. στ) Μετριασμός των κόπων της εργασίας και ξεκούραση του πνεύματος. ζ) Η έκταση της αθηναϊκής ηγεμονίας και η άντληση αγαθών από την επικράτεια της αθηναϊκής κυριαρχίας. η) Η φιλοξενία της αθηναϊκής πολιτείας. θ) Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της πολεμικής εκπαίδευσης και ανατροφής των αθηναίων πολιτών. ι) Η αγάπη προς το ωραίο και η τάση προς τη φιλοσοφία. κ) Η ενασχόληση με τα πολιτικά. λ) Η αυτονομία στις αποφάσεις για τα ζητήματα της πόλης, κ.α. εφόσον επιθυμεί να είναι κανείς ιδιαίτερα λεπτομερής, αν και δεν είναι δυνατόν να θιχτούν όλα στην περιορισμένη έκταση της παρούσας μελέτης.
[5] Λίβιος, III, 31. Επίσης, στο Ε.C. Marchant, Commentary on Thucydides Book 2, MacMillan & Co, London, 1891, σελ 64.
[6] Προϊόν της μεταρρύθμισης του Εφιάλτη, περ 462 π.Χ.
[7] Μέτρο που εισήγαγαν πιθανώς ο Εύβουλος και ο Διοφάντης το 350 μ.Χ, μετά το συμμαχικό πόλεμο το οποίο ωστόσο θεωρείται πως ευνοούσε την ανάδειξη και το κύρος των ισχυρών οικονομικών τάξεων, που είχαν και τη δυνατότητα χορηγίας δημόσιων θεαμάτων.
[8] Αριστοτέλης, Πολιτικά, V.8, 1308α , 11-12.
[9] Στην παραπάνω άποψη διαφωνεί ο καθ. Σακελλαρίου, τονίζοντας ότι η δημοκρατική Αθήνα αγνόησε αυτή την έννοια (Μ.Β. Σακελλαρίου 2000:5) και έχει δίκιο, στο βαθμό όμως που συγκρίνει την αθηναϊκή δημοκρατία με σύγχρονές της αντίστοιχες και τις αντιλήψεις τους περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
[10] Πλάτων, Πολιτεία, VIIΙ, 562a-4a. «[...]όταν οίμαι δημοκρατουμένη πόλις ελευθερίας διψήσασα[...]».
[11] Ισοκράτης, VII, 20 και XII 131. «Οι γαρ εκείνον τον χρόνον την πόλιν διοικούντες....εκπαίδευε τους πολίτας ωσθ' ηγείσθαι την μεν ακολασίαν δημοκρατίαν, την δε παρανομίαν ελευθερίαν, την δε παρρησίαν ισονομίαν, την δ' εξουσίαν του πάντα ποιείν ευδαιμονίαν[...]» και XII 131 «κατεστήσαντο γαρ δημοκρατίαν ου την είκη πολιτευομένην, και νομίζουσαν την μεν ακολασίαν ελευθερίαν είναι, την δ' εξουσίαν ο τι βούλεταί τις ποιείν ευδαιμονίαν[...]».
[12] Οι καταπασσαλεύσεις είναι ομοιώματα του θύματος κατασκευασμένα από κερί, από μόλυβι ή κάποιο άλλο υλικό. Αυτά τα ομοιώματα οι μάγισσες ή οι μάγοι τα έδεναν με δεσμά και τα τρυπούσαν με αιχμηρά αντικείμενα, όπου επιθυμούσαν να προξενήσουν κάποια βλάβη και τα έχωναν σε τάφους ή τα βύθιζαν σε πηγές.
[13] Από το ίδιο υλικό, το μολύβι, κατασκευάζονταν και οι κατάδεσμοι. Οι κατάδεσμοι, που εκτείνονται σε μια χιλιετία, από το 500 π.Χ. έως το 500 μ.Χ περίπου και φαίνεται πως είχαν ευρύτατη λαϊκή απήχηση, ήταν πλάκες μεταλλικές, χαραγμένες με μαγικούς χαρακτήρες και κατάρες. Θάβονταν, επίσης, σε τάφους, έτσι ώστε να μην είναι δυνατή η ανακάλυψη ή η καταστροφή τους και συνεπώς να εκτείνεται απεριόριστα η διαιώνιση της γοητείας και του προτιθέμενου κακού.
[14] Από τον Κλαύδιο Αιλιανό (Κλ. Αιλιανού, σοφιστού, Ποικίλη Ιστορία, V, 18) μαθαίνουμε ότι το εθιμικό δίκαιο τιμωρούσε αυστηρά τα εγκλήματα μαγείας και φαρμακείας, όπως στην περίπτωση μιας φαρμακίδας που συνελήφθη στην Αθήνα και καταδικάστηκε σε θάνατο από τον 'Aρειο Πάγο. Μάλιστα, επειδή ήταν έγγυος, η ποινή εκτελέστηκε μετά τη γέννηση του παιδιού της.
[15] Θουκυδίδης, V, 84-116.
[16] Αριστοτέλης, Πολιτικά, 7, 1328 b, 35 -1329 a, 1. «[...]επεὶ δὲ τυγχάνομεν σκοπούντες περὶ της αρίστης πολιτείας, αύτη [35] δ' εστὶ καθ' ὴν η πόλις ὰν είη μάλιστ' ευδαίμων, τὴν δ' ευδαιμονίαν ότι χωρὶς αρετής αδύνατον υπάρχειν είρηται πρότερον, φανερό̀ν εκ τούτων ως εν τη κάλλιστα πολιτευομένη πόλει καὶ τη κεκτημένη δικαίους άνδρας απλώς, αλλὰ μὴ πρὸς τὴν υπόθεσιν, ούτε βάναυσον βίον ούτ' αγοραιον δει [40] ζην τοὺς πολίτας (αγεννὴς γὰρ ο τοιουτος βίος καὶ πρὸς αρετὴν υπεναντίος ), ουδὲ δὴ γεωργοὺς ειναι τοὺς μέλλοντας έσεσθαι [1] (δει γὰρ σχολής καὶ πρὸς τὴν γένεσιν της αρετής καὶ πρὸς τὰς πράξεις τὰς πολιτικάς )».
[17] Αριστοτέλης, Πολιτικά, 7, 1329 a, 20.
[18] Όμηρος, Ιλιάδα, 18, 26.
[19] Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη 13.102.1
[20] Πλούταρχος, Βίοι, Νικίας, 4, 2.
[21] Δημοσθένης, Λόγοι 24. 167.
[22] Αριστοτέλης Πολιτικά, 7, 1253b 25-35 « [...]των δ' οργάνων τὰ μὲν άψυχα τὰ δὲ έμψυχα (οίον τω κυβερνήτη ο μὲν οι ́αξ άψυχον ο δὲ πρωρεὺς έμψυχον: ο [30] γὰρ υπηρέτης εν οργάνου είδει ταις τέχναις εστίν ): ούτω καὶ τὸ κτημα όργανον πρὸς ζωήν εστι, καὶ η κτησις πληθος οργάνων εστί, καὶ ο δούλος κτημά τι έμψυχον, καὶ ώσπερ όργανον πρὸ οργάνων πας υπηρέτης».
[23] M. Golden, «Demography and the Exposure of Girls at Athens» στο Phoenix 35, 1981, σελ.316-31.
[24] Ησίοδος, Έργα και Ημέραι, 702.
[25] Αριστοτέλης, Οικονομικός, 1.3.1.
[26] Ευριπίδης, Ιππόλυτος, 966-70.
[27] Αριστοτέλης, Πολιτικά 1, 1252a24-b14, 1259a37-b10, 1260a3-24, 1260b12-25.
[28] Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 7.7. 1150b 15.
[29] Ευριπίδης, Τρωάδες 665-66.
[30] Δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις που να αιτιολογούν γιατί οι γλύπτες της αρχαϊκής -ακόμα και της κλασικής περιόδου- δεν απελευθέρωσαν το γυναικείο σώμα από τα ενδύματά του και δεν ανέδειξαν την αισθητική του, εκτός αν λάβουμε υπ' όψιν μας τις εξ ανατολών επιδράσεις στη διαμόρφωση του status για τη θέση της γυναίκας στο κοινωνικό γίγνεσθαι της πόλης-κράτους. Ακόμη και στην κλασική εποχή η άποψη του Περικλή, (Θουκυδίδης, ΙΙ, 45.2), για τον τρόπο που οφείλει να ζει η αθηναία που χήρεψε, «..ώστε το όνομά της να μην ακούγεται ανάμεσα στους άνδρες, ούτε για καλό ούτε για κακό», δείχνει πως η ελληνική κοινωνία εκείνης της εποχής δεν άφηνε πολλά περιθώρια στη γυναικεία έκφραση. Οι μεταγενέστερες ιδέες του Πλάτωνα για τον τρόπο με τον οποίο επέβαλαν οι βάρβαροι στις ελληνικές συνήθειες την άποψη πως η γύμνια είναι ατιμωτική και ο ρόλος που αποδίδει στη γυναίκα, βρίσκονται σε ευθεία αντίθεση με τη θέση του Ηρόδοτου πως η γυναίκα χάνει τη σεμνότητά της μαζί με τα ρούχα της. Βλ. επίσης, Πλάτων, Δημοκρατία., 443, Ε5.
[31] Περισσότερα στοιχεία για την έμφαση στο αρσενικό μπορεί να αναζητήσει κανείς στο Ε. Fantham, “Women in Classical Athens: Heroines and Housewives” στο Women in the Classical World: Image and Text, New York and Oxford 1994a, σελ. 68-127.
[32] Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτείαι, 3-4.
[33] Αριστοτέλης Πολιτικά, 1319α. Βλ. επίσης , G. Thomson, Η Αρχαία Ελληνική Κοινωνία, το Προϊστορικό Αιγαίο, Κέδρος, Αθήνα 1989, σελ 258.
[34] Πρέπει να αναφερθεί εδώ ότι ο καθ. Renfrew είναι διστακτικός σε σχέση με τη θεωρία της Μ. Gimbutas, ωστόσο θεωρεί καινοφανές το γεγονός της ύπαρξης αρσενικών θεοτήτων σε ιερά, στα οποία έως τότε κυριαρχούσε η θηλυκή θεότητα.
[35] Ταξικός με την έννοια που δίνει ο G.E.M. de Ste Croix στον όρο, στο O Ταξικός Αγώνας στον Αρχαίο Ελληνικό Κόσμο, από την Αρχαϊκή Εποχή ως την Αραβική Κατάκτηση, Κέδρος, Αθήνα 1986, σελ 102

Παραπομπή στη δημοσίευση: Καλογερόπουλος Κ., «Γυναίκες-Δουλεία-Δημοκρατία στην Αρχαιοελληνική Κοινωνία», στο Archive, 26.12.2003 {http://www.archive.gr/modules.php?name=News&file=article&sid=26}

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΔΗΜΑΓΩΓΙΑ ΣΤΟΝ ΑΙΩΝΑ TOΥ ΠΕΡΙΚΛΗ
* Ανακοίνωση με τίτλο: Démocratie et démagogie au siècle de Pericles που έγινε στις 6/5/2000 στο Μεγάλο Αμφιθέατρο της Σορβόννης στη Γενική Συνέλευση της: Sauvegarde des Enseignements Littéraires (S.E.L.). Βλ. Φιλολογική 40 (1992), σσ. 32-34.
Ευχαριστώ θερμότατα τη σεβαστή μου καθηγήτρια Jacqueline de Romilly, Ακαδη¬μαϊκό, Πρόεδρο και ιδρυτικό μέλος της Ένωσης για. τη διαφύλαξη των φιλολογικών σπουδών, η οποία, για άλλη μια φορά ανταποκρίθηκε, με ξεχωριστή χαρά και συγκινητι¬κή προθυμία, στο αίτημα μου για τη μετάφραση του συγκεκριμένου κειμένου. Επίσης ευ¬χαριστώ ολόθερμα τον αγαπητό φίλο και συνάδελφο Τάσο Παπαδόπουλο, ο οποίος διάβα¬σε με ιδιαίτερη προσοχή όλο το χειρόγραφο και υπέδειξε ουσιαστικές διορθώσεις για την κατανόηση του κειμένου και την άρση μεταφραστικών δυσκολιών.
Jacqueline De Romilly
Είχαμε αποφασίσει, τον περασμένο χρόνο, να συμπληρώσουμε τη συνοπτι¬κή έκθεση των διαφωνιών μας και των δυσκολιών μας επιστρέφοντας στα κεί¬μενα που δικαιώνουν τις απόψεις μας σε μεγάλη έκταση. Το θέμα που έχω επιλέξει αντιστοιχεί στις έρευνες που μόλις τέλειωσα προετοιμάζοντας δύο δια¬λέξεις: η μία αναφέρεται στη γέννηση του δημοκρατικού ιδεώδους τον δον αιώ¬να π.Χ., η άλλη στην εμφάνιση των δημαγωγών, την ίδια πάντοτε εποχή. Έμενε λοιπόν να δούμε πώς αυτές οι δύο ιδέες συνενώνονται και συνδυάζονται είτε στην ιστορία είτε στην έρευνα την ίδια. Και συγχρόνως ήταν μια ευκαιρία να σας προσφέρουμε μια μικρή περιήγηση σ' αυτά τα κείμενα που τόσο αγα¬πάμε.
Η δημοκρατία θεμελιώθηκε στην Αθήνα λίγο πριν από την έναρξη του 5ου π.Χ. αιώνα. Αρχίζει με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη. Υπήρξαν σ' αυτές στοιχεία που την προετοίμαζαν στη συνέχεια έγινε σαφέστερη. Πιστεύω όμως ότι η αληθινή συνείδηση του δημοκρατικού ιδεώδους αναπτύσσεται προοδευτι¬κά, στη διάρκεια του 5ου αιώνα, όταν η Αθήνα ήλθε αντιμέτωπη αρχικά με τους μηδικούς πολέμους, οι οποίοι την έφεραν σε αντίθεση με το απολυταρχικό καθεστώς της Περσίας, και, στη συνέχεια, στο τέλος του αιώνα, με το ολιγαρ¬χικό πολίτευμα της Σπάρτης. Οπωσδήποτε, αυτή την εντύπωση μας δίνουν τα κείμενα. Η λέξη δημοκρατία εμφανίζεται για πρώτη φορά στον Ηρόδοτο1, ήδη σε μια απ' αυτές τις συγκρίσεις ανάμεσα στα πολιτεύματα που θα γίνουν προσφιλείς στους έλληνες συγγραφείς. Αλλά, αν εξετάσουμε αυτά τα κείμενα που εξυμνούσαν το δημοκρατικό ιδεώδες, σε αντίθεση με τα άλλα πολιτεύματα, και, ιδιαίτερα, στην εποχή του Περικλή ή στα επόμενα χρόνια, δύο αρχές ανα¬δύονται ευκρινώς. Λέω δυο αρχές, γιατί όλα αυτά τα κείμενα δε μας περιγρά¬φουν θεσμούς ή λεπτομέρειες οργάνωσης - που δε θα μας συγκινούσαν πια σή¬μερα - αλλά πηγαίνουν κατευθείαν στις μεγάλες θεμελιακές ιδέες στις οποίες εδραιώνεται η δημοκρατία. Ένα ωραίο παράδειγμα γι' αυτό μας προσφέρεται από τη ρήση για τη δημοκρατία στις Ικέτιδες2 του Ευριπίδη. Εδώ, ως απά-ντηση στο Θηβαίο κήρυκα, ο οποίος φυσικά είναι ευνοϊκός στην απόλυτη εξου¬σία, υπάρχει μια ρήση όπου αναπτύσσονται με πολλή ακρίβεια δύο αρχές: αρχι¬κά, οι γραπτοί νόμοι, κοινοί για όλους, έγκυροι για όλους' και, σε μερικούς στί¬χους, ο Ευριπίδης λέει ότι, σ' αυτή την περίπτωση, ο αδύνατος μπορεί να απαντήσει στην προσβολή του ισχυρού, και ο μικρός, αν έχει δίκιο, να νικήσει το μεγάλο3. Όλοι οι πολίτες είναι ίσοι και οι νόμοι συνεπώς προστατεύουν τους αδύνατους. Η δεύτερη αρχή είναι αυτή που μας παρέχει τη δυνατότητα, αν το επιθυμούμε, να παρεμβαίνουμε στη συνέλευση, να συμμετέχουμε στη διαχείρι¬ση της πόλης, και ο όρος αυτός αντιπροσωπεύει την ίδια την ιδέα της ελευθε¬ρίας και της ισότητας, δύο λέξεις που γνωρίζουμε καλά σήμερα. Προσθέτω ότι αν αναφέρομαι στον Επιτάφιο Λόγο4, που ο Θουκυδίδης αποδίδει στον Περι¬κλή, αρχίζουμε ακριβώς, με τις δύο αυτές αρχές: νόμοι ίσοι για όλους, ελεύθερη συμμετοχή στη διαχείριση της πόλης, και δε θα επιμείνω πολύ σ' αυτές τις δύο αρχές, που θα άξιζε όμως τον κόπο, παρά μόνο για να δηλώσω στο χωρίο τη σημασία αυτή του ρόλου των νόμων, θα επιθυμούσα να επιμείνω σε μερικές λέξεις, γιατί αποτελούν πραγματικά μια ιδέα που επανευρίσκουμε σε όλα τα ελληνικά κείμενα. Ο έπαινος του νόμου, ο οποίος είναι η εγγύηση της ελευθε¬ρίας, η προστασία των αδυνάτων, το προπύργιο κατά της βίας, το ιδιαίτερο χα¬ρακτηριστικό της δημοκρατίας: αντίθετα, στην ολιγαρχία, ο νόμος εξαρτάται από την αυθαιρεσία ενός ανθρώπου, όπως λέει ο Ευριπίδης, ((κι έχει νόμο τη θέληση του», αυτός παρ' αύτω5.
Επιμένω για το λόγο αυτό επίσης, γιατί ένα μεγάλο μέρος της νεολαίας μας και του ακροατηρίου μας γενικότερα - μπόρεσα να το διαπιστώσω - αγνοεί αυτή την τόσο σημαντική ιδέα και φαντάζεται ότι ο νόμος είναι εξαναγκασμός, βία και αντικείμενο εναντίον του οποίου οφείλουμε να εξεγερθούμε και να αγω¬νιστούμε. Με την άποψη αυτή, η συνεχής ανάλυση σε όλα τα ελληνικά κείμε¬να δεν μπορεί παρά να τους ανοίξει τα μάτια, γιατί δεν είχαν, προφανώς, να τους τα ανοίξουν την εμπειρία της κατοχής ή της δικτατορίας, όταν εξαφανίζε¬ται το κράτος δικαίου.
Αλλά σε αυτές τις δύο αρχές πρέπει να προσθέσουμε ακόμη μια άλλη, ίσως πολλές άλλες. Γιατί και στο κείμενο του Ευριπίδη και στο αντίστοιχο του Θουκυδίδη, βλέπουμε ταυτόχρονα να εμφανίζεται η ιδέα ότι υπάρχει μια ανε¬κτικότητα και μια ηπιότητα αμοιβαίες, οι οποίες συνάπτονται στη δημοκρα¬τία. Στον Θουκυδίδη προσδιορίζεται με ακρίβεια ότι οι πολίτες, μεταξύ τους, αποφεύγουν τις αντιδικίες' στην Ευριπίδη, βλέπουμε την Αθήνα να υπερασπί¬ζεται τους καταπιεσμένους που καταδιώκει ένας τύραννος και υπενθυμίζουμε ότι αυτός ο τύραννος είναι πάντοτε άνθρωπος βίαιος, που εξοντώνει τους δυνα¬τούς, γιατί τους φοβάται και κάνει να βασιλεύει ο φόβος στην πολιτεία. Αυτή η ιδέα της ηπιότητας6 έρχεται μετά τις δύο μεγάλες αρχές, αλλά δεν παραλεί¬πει να εμφανίζεται και θα γίνει απτή με την πάροδο του χρόνου. Στα κείμενα γίνεται λόγος για «τήν πρᾳότητα τῶν Ἀθηνῶν»8 ή ακόμη βρίσκουμε στον Ισο¬κράτη «τήν πρᾳότητα τοῦ δήμου»8.
Δεν είναι όμως μόνο αυτό. Γιατί στον Επιτάφιο Λόγο γλιστράμε σε λίγο σε όλες τις αρετές, σε όλες τις αξίες που αναπτύσσονται στα ίχνη της ελευθερίας. Το θάρρος γίνεται διαφορετικό, γιατί οφείλεται στην εμπιστοσύνη που εμπνέει η ελευθερία. Λείπουν οι κανονισμοί, η απαγόρευση, τα απαγορευμένα θεάματα· αντίθετα, η ψυχαγωγία, η ανάπτυξη του καθενός, η δυνατότητα να αναλαμβά¬νουν ρόλους διαφορετικούς με ισότιμη διάθεση, ο τρόπος να συνδυάζουν το λόγο με την πράξη, εν συντομία, να αναπτύσσεται και να είναι ανοιχτός σε όλα. Η ζωή στη δημοκρατία, είναι ένας ορισμένος τρόπος ζωής, όπως ήθελαν να τον ασκούν στην Αθήνα, και ο οποίος αντιτίθεται στον τρόπο ζωής στη Σπάρτη.
Αναγνωρίζουμε στο σύγχρονο κόσμο αυτά τα δύο είδη βίου ανάμεσα στα οποία οφείλουμε να επιλέξουμε. Αυτή η μεγάλη διεύρυνση της ζωής είναι ιδιαίτε¬ρη στον Επιτάφιο Λόγο9, αλλά σχετίζεται επίσης με μια τάση της ελληνικής σκέψης, γιατί όλες οι περιγραφές των θεσμών προεκτείνονται πάντοτε σε μια πε-ριγραφή ηθών και τρόπων ζωής. Η ιδέα πολιτεύματος, θεσμών, είναι ενιαία.
Αυτά τα κείμενα που δεν έχω εδώ το χρόνο να σας παραθέσω ευρύτερα, αλλά πιστεύω ότι τα γνωρίζετε, διατηρούν ακόμη και σήμερα την ακτινοβολία τους. Δεν προσδιορίζουν μια κατάσταση πραγμάτων και θεσμών, αλλά ένα ιδε¬ώδες ζωής, προς το οποίο τείνουμε και το οποίο επικαλούμαστε, συνειδητοποι¬ούμε. Πιστεύω ότι όσο οι θεσμοί έχουν αλλάξει, τόσο το ιδεώδες παραμένει και μας εγγίζει ακόμη, θα ήθελα μόνο να υπενθυμίσω ότι η Βουλή των Ελλή¬νων, εδώ και ένα ή δύο χρόνια, έκανε μια ωραία έκδοση του Έπιτχφίου Λό-you10 του Περικλή, όπου, στη μια σελίδα, υπήρχε το ελληνικό κείμενο, και στην άλλη το κείμενο μεταφρασμένο σε μια από τις ευρωπαϊκές γλώσσες, υπογραμμίζοντας με την ευκαιρία αυτή σε ποιο σημείο αυτό το ιδεώδες παρέ¬μενε, ή μάλλον είχε ξαναγίνει το αντίστοιχο της Ευρώπης. Δε λέω ότι έχει πραγματοποιηθεί -ένα ιδεώδες είναι πάντοτε πρόσφορο να βελτιωθεί, να επα¬ναληφθεί· είναι, όμως, κάτι στο οποίο μπορούμε να κρατήσουμε τα μάτια μας καρφωμένα και, από την άποψη αυτή, το μάθημα των ελληνικών κειμένων μπορεί ακόμη να μας είναι ωφέλιμο.
Βλέπετε ότι αυτό είναι ένα αρχικό επιχείρημα για τις σπουδές μας, γιατί η επαφή με τέτοια κείμενα μπορεί να αναζωογονήσει και να αναθερμάνει τη συ¬νείδηση μας για ένα τέτοιο ιδεώδες.
Και, ωστόσο, είναι φανερό ότι αυτή η δημοκρατία γνώρισε δυσκολίες, θα σας μιλήσω για μια άλλη διάλεξη που αναφέρεται σε μια άλλη εμφάνιση, εκεί¬νη της δημαγωγίας και των δημαγωγών. Οι ατέλειες της δημοκρατίας γενικά ήταν γνωστές. Τις βρίσκουμε ήδη στον Ηρόδοτο, ο οποίος αναφέρει την άγνοια του λαού' αλλά η δημαγωγία, δηλ. ο ρόλος του κακού πολιτικού αρχηγού, ο οποίος κολακεύει το λαό, δεν ήταν γνωστός πριν από την εμφάνιση για την οποία μιλάω. Και αυτή την ανακάλυψη μπορούμε να την εντοπίσουμε στο χρό¬νο, με πολλή ακρίβεια! Διευκρινίζω ότι στην αρχή η λέξη δημαγωγός δεν είχε καμιά μειωτική αξία: σήμαινε τον αρχηγό του λαού (ἅγων τόν δῆμον). Αλλά, πολύ γρήγορα βλέπουμε αυτή τη σημασία να γίνεται δυσάρεστη και να δηλώ¬νει ένα συγκεκριμένο ελάττωμα. Λοιπόν, φαίνεται - και αυτό αποτελεί για μέ¬να ένα θαύμα - ότι μπορούμε να πούμε με ακρίβεια πότε γεννήθηκε η ιδέα του κακού δημαγωγού, του δημαγωγού με τη σύγχρονη σημασία, θα το δείτε, αυ¬τή η ανακάλυψη και αυτός ο κίνδυνος αποκαλύφτηκαν συγχρόνως σε μια ολό¬κληρη σειρά διαφορετικών κειμένων, ακριβώς την ίδια εποχή.
Η ιστορία, η κωμωδία, η τραγωδία: απόλυτη συμφωνία! Η καθεμιά ακτι¬νοβολεί την εκπληκτική ικανότητα αυτών των Ελλήνων συγγραφέων να μετα¬σχηματίσουν άμεσα σε όρους ανάλυσης έγκυρης «ἐσαεί», τις καθημερινές τους εμπειρίες.
Για τον Θουκυδίδη, τα πράγματα είναι προφανή. Στο δεύτερο βιβλίο, επι¬χειρεί έναν απόλυτο διαχωρισμό ανάμεσα στον Περικλή και στους διαδόχους του, λέγοντας ότι αυτοί εδώ όντας περισσότερο ίσοι μεταξύ τους, κατέληξαν βαθμηδόν να μιλάνε επιδιώκοντας να ευχαριστήσουν το λαό, για να ικανοποιή¬σουν τις προσωπικές τους φιλοδοξίες. Έχουμε μια κρίση και η ιστορική διήγηση την ενισχύει με ιδιαίτερη έμφαση. Ο Θουκυδίδης το δείχνει σαφέστατα με αφορμή τον Κλέωνα και με αφορμή τα δύο επεισόδια, όπου ο Κλέων παρεμβαί¬νει ακολουθώντας, κατά τη γνώμη του, μια κατεύθυνση καταδικαστέα: η εξέ¬γερση της Μυτιλήνης, με την αυστηρότητα που θέλησε να γίνει αποδεκτή ο Κλέων για την εξόντωση των εξεγερμένων, και το επεισόδιο της Πύλου, όπου με χυδαία μέσα κατόρθωσε να του αναθέσουν την εντολή να ηγηθεί των Αθη¬ναίων στην Πελοπόννησο, αφού είχε αποτύχει η προσπάθεια ειρήνης ανάμεσα στους δύο λαούς. Και στις δύο περιπτώσεις ο Θουκυδίδης χρησιμοποιεί, και εί¬ναι το πρώτο παράδειγμα, τη λέξη δημαγωγό11, λέγοντας ότι ο Κλέων ήταν αυτή την εποχή ο ρήτορας με τη μεγαλύτερη απήχηση στο λαό και τις δύο φο¬ρές κολακεύει το λαό υιοθετώντας τη βιαιότητα του. Βρισκόμαστε στο 425. Ο Περικλής πέθανε, όπως γνωρίζετε το 429.
Αν τώρα μεταβώ από τον Θουκυδίδη στον Αριστοφάνη, τι βλέπω; Βλέπω τρεις κωμωδίες διαδοχικές: τους Ἀχαρνῆς, το 425, τους Ἱππῆς, το 424, τους Σφῆκες, το 422· το θέμα είναι απόλυτα συγκεκριμένο εδώ, εκπληκτικό. Στους Άχαρνής δε γίνεται ακόμη λόγος για το δημαγωγό, βλέπουμε όμως πόσο ο λα¬ός αρέσκεται να κολακεύεται. Είναι πολύ υπερήφανος όταν του μιλάνε για την Αθήνα, την ἰοστέφανη12, και ο ενθουσιασμός δεν τον αφήνει να θρονιαστεί στα έδρανα του, όταν του μιλάει για τη «λαμπρή Αθήνα»13, χαρακτηρισμός, λέει ο Αριστοφάνης, που θα ταίριαζε σε σαρδέλες! Την επόμενη χρονιά, τα πράγματα γίνονται πιο συγκεκριμένα. Καλύπτουν μάλιστα όλη την έκταση της κωμω¬δίας. Στους Ἰππῆς, δηλαδή, μας παρουσιάζουν το λαό, τον αγαθό γέροντα Δή¬μο, λεία των κολακειών δύο επίμονων αντεραστών: του παφλαγόνιου δερματοπώλη, που είναι ο Κλέων, και του αλλαντοπώλη, που είναι ακόμη πιο απαίδευ¬τος και αγροίκος από αυτόν. Και οι δύο συναγωνίζονται στην κολακεία και τη μικρότητα απέναντι στο λαό. Προσφέρουν στο Δήμο νόστιμα φαγητά, τον προσφωνούν με κολακευτικά λόγια, και παρουσιάζονται μπροστά του, προβάλ¬λοντας τα κεφάλια τους: «Σκούπισε τα δάκτυλα σου στο κεφάλι μου»14, λέει ο ένας - «Όχι, στο δικό μου», λέει ο άλλος, κοντολογίς μια πραγματική πλειοδο¬σία για να τον ευχαριστήσουν. Και ο αγαθός γέρος παρασύρεται μέχρις ότου στο τέλος ξαναβρίσκει τη σωστή του κρίση: δεν μπορούμε να φανταστούμε πιο έντονη καταδίκη, που καλύπτει όλη την έκταση μιας κωμωδίας. Στους Σφῆκες τα πράγματα είναι ίσως ακόμη πιο ξεκάθαρα, οι μάσκες έχουν πέσει. Πρόκει¬ται για την αποζημίωση που επιδικαζόταν στα μέλη των επιτροπών των δικα¬στών, αποζημίωση που ο Κλέων επιδίωκε να εγκριθεί, και αποτελεί την πε¬μπτουσία της ηδονής για τον κυριότερο ήρωα της κωμωδίας· αυτός όμως ο ήρωας τοποθετείται ανάμεσα σε δύο πρόσωπα με ονόματα αποκαλυπτικά: Φιλοκλέων, ο φίλος του Κλέωνα, και Βδελυκλέων, αυτός που περιφρονεί και μισεί τον Κλέωνα και αντιτίθεται στη μωρία του απλοϊκού γέροντα και την αποζη¬μίωση του.
Θα δοκιμάζαμε ίσως μεγαλύτερη έκπληξη, συναντώντας προκαταβολικά αντίστοιχη επίθεση κατά των δημαγωγών στην τραγωδία: τι θα μπορούσε να γυρεύει μια τέτοια επίθεση ανάμεσα στις συμφορές του τρωικού πολέμου και τα κατορθώματα των ηρώων; Και όμως αυτή η επίθεση υπάρχει. Και υπάρχει ιδιαίτερα σε μια τραγωδία του Ευριπίδη που χρονολογείται - προσοχή! - στο έτος 424, δηλ. την ίδια ακριβώς εποχή. Οι δημαγωγοί εκπροσωπούνται εδώ από το φίλο μας τον Οδυσσέα, ο οποίος είναι πάντα έτοιμος να αγορεύσει και να υποστηρίξει τα αιτήματα που ευχαριστούν το λαό. Προτού ακόμη να συ¬γκρουστεί μαζί του, όταν απαιτεί το θάνατο της Πολυξένης, μια επί πλέον βί¬αιη ενέργεια του λαού, η Εκάβη εκφράζεται μ' ένα τρόπο πολύ σαφή εναντίον του, λέγοντας στο στίχο 133: ὁ ποικιλόφρων κόπις ἡδυλόγος δημοχαριστής Λαερτιάδης (ο λαοπλάνος Οδυσσέας, πολύλογος, γλυκόλογος, πολύγνωμος). Αυτές οι λέξεις είναι ξεκάθαρες και η λέξη δημοχαριστής (χαριζόμενος στον όχλο) φαίνεται να επαναλαμβάνει με ικανοποίηση τους όρους που χρησιμοποιεί ο Θουκυδίδης, όταν λέει ότι ο δημαγωγός μιλάει για την ευχαρίστηση του λαού. Αλλά μετά τη σκηνή ανάμεσα στην Εκάβη και στον Οδυσσέα, η Εκάβη, πα¬ραβιάζοντας ακόμη και το πλαίσιο της τραγωδίας και απευθυνόμενη άμεσα στο κοινό, κραυγάζει το ίδιο ξεκάθαρα:
ἀχάριστον ὑμῶν σπέρμ', ὅσοι δημηγόρους
ζηλοῦτε τιμάς· μηδέ γιγνώσκοισθέ μοι,
οἵ τούς φίλους βλάπτοντες οὐ φροντίζετε,
ἡν τοῖσι πολλοῖς πρός χάριν λέγητέ τί'15.
[Αχάριστοι όλοι εσείς που αποζητάτε
να σας τιμά ο λαός στις ρητορείες.
Ποτέ να μη σας γνώριζα, που διόλου
δε νοιάζεστε αν θα βλάψετε τους φίλους,
φτάνει να πείτε κάτι που τον όχλο
θα ευχαριστήσει.] Μτφρ. Τάσος Ρούσσος]
Σ' ένα χρόνο περίπου, την ίδια χρονολογία με τον Θουκυδίδη, θα μπορούσα να προσθέσω άλλα κείμενα του Ευριπίδη, αρχίζοντας από το απόσπασμα των Ἱκετίδων, που ανέφερα πριν από λίγο, για το εγκώμιο της δημοκρατίας: ο εκ¬πρόσωπος των Θηβών δεν παραλείπει να αναφέρει το ρόλο των ρητόρων που μιλάνε για να ευχαριστήσουν το λαό και τη σημερινή του ευτυχία, την αυριανή του όμως συμφορά, θα μπορούσα να αναφέρω επίσης διαφορετικές μορφές που προσλαμβάνει η δράση των δημαγωγών για παράδειγμα στον Ορέστη του Ευ-ριπίδη, όπου ένας βίαιος άνθρωπος επιτυγχάνει την καταδίκη του Ορέστη, ή καλύτερα τις φιλόδοξες κολακείες του υποψήφιου στην εξουσία, που εικονίζο¬νται στον Αγαμέμνονα της Ἰφιγένειας τῆς ἐν Αὐλίδι. Αλλά δεν προτίθεμαι να αναπτύξω εδώ την ιστορία του θέματος: αρκούμαι στην αιφνίδια εμφάνιση του φαινομένου αυτού στα πρώτα χρόνια, παρακολουθώντας πώς κάθε συγγραφέας, διαδοχικά, εκφράζει με τον τρόπο του την ίδια σκέψη, την ίδια κρίση, την ίδια ανακάλυψη.
Για τον ίδιο λόγο και για να διατηρήσουμε σαφή τα περιγράμματα, δε θα επιμείνω εδώ στις διαφορετικές σημασίες που μπορεί να προσλάβει η ιδέα του «δημαγωγεῖν»16. Αυτό μπορεί να φτάνει από την άμεση κολακεία και τις φι¬λοφρονήσεις, που είναι πάντοτε ευπρόσδεκτες, μέχρι τα δώρα και τις αποζη¬μιώσεις, που δεν εκτιμώνται λιγότερο, περνώντας απ' όλες τις προσπάθειες που γίνονται για να ικανοποιήσουν τα αισθήματα του λαού. Γιατί αυτό είναι αληθινά η κολακεία: να υποτάσσεσαι στην επιθυμία του, στην οργή του, στις παρορμήσεις του, στις απογοητεύσεις του. Αντίθετα, θα ξαναθυμίσουμε ότι ο Περικλής παρουσιάζεται σαν να αντιστέκεται στις παρορμήσεις του λαού, στις εκρήξεις οργής του, στην αποθάρρυνση του και να εκπροσωπεί κατά κάποιο τρόπο το δίσκο της ζυγαριάς, αποκαθιστώντας την ισορροπία και τη λογική στη θέση των παθών στα οποία υπόκειται πάντα ο όχλος.
Η διεισδυτική ανάλυση εμφανίζεται με τη μορφή των επικρίσεων που η επικαιρότητα υποβάλλει στους συγγραφείς. Παρά την καταγγελία όμως του κινδύνου παραμένουμε μ' ένα πρόβλημα: τα κείμενα είναι εξαιρετικά και με τις δύο εκδοχές, αλλά με ποιο τρόπο αυτές οι δύο ιδέες εναρμονίζονται μεταξύ τους στα γεγονότα και στη σκέψη την ίδια; Οφείλω να πω ότι η ιστορία του Θου¬κυδίδη μας αφήνει με την αίσθηση μιας αμηχανίας, γιατί φαίνεται, μολονότι η δημαγωγία καταγγέλλεται, πέρα ως πέρα, ότι ο ίδιος ο Θουκυδίδης, αφού είχε συμπεριλάβει αυτό το θαυμάσιο έπαινο του δημοκρατικού ιδεώδους στην εποχή του Περικλή, έφτασε να επαινέσει κατόπι, ως καλύτερο, ένα πολίτευμα πολύ συντηρητικό και μικτό, που υιοθετήθηκε ένα διάστημα από την Αθήνα, και που τελικά τελείωσε στο σύνολο του με μια καταστροφή. Εξάγουμε λοιπόν από τη διήγηση την εντύπωση ενός είδους παρακμής.
Αυτή η εντύπωση, αόριστη ακόμη, επιδεινώνεται αν κοιτάξουμε μερικά κείμένα του 4ου αιώνα, και ιδιαίτερα το έργο του Πλάτωνα. Δεν υπαινίσσομαι μό¬νο τα κείμενα στα οποία αναφέρει το λαό σαν ένα βίαιο ζώο με επίφοβες εκρή¬ξεις το οποίο λίγο λίγο επιβάλλει στους νέους τις διαθέσεις του και τις γνώμες του, γιατί φοβούνται να το δυσαρεστήσουν. Υπαινίσσομαι, πιο συγκεκριμένα, την εξέλιξη που περιγράφει στο όγδοο βιβλίο της Πολιτείας17. Βλέπουμε εδώ ένα καλό πολίτευμα να μεταβάλλεται διαδοχικά, από το κακό στο χειρότερο, για να καταλήξει στη δημοκρατία, και μετά στην τυραννία: το πολίτευμα, εν¬νοούμενο όπως ακριβώς οι συμπεριφορές του ατόμου, εξελίσσεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να μεταβαίνει εκάστοτε ως αποτέλεσμα σε κάποιο άλλο χειρότε¬ρο. Έτσι, η δημοκρατία γεννιέται από την ολιγαρχία, όταν διαχέονται επιθυ¬μίες περιττές και όταν κακοί οινοχόοι προσφέρουν στο λαό την άκρατη ελευθε¬ρία. Εγκαθίσταται βαθμιαία ένα πολίτευμα που μοιάζει πολύ με την αναρχία. Βλέπουμε τότε καταδικασμένους να κυκλοφορούν ελεύθερα και να προσποιού-μαστε ότι δεν τους βλέπουμε. Σπρωχνόμαστε στους δρόμους από ανθρώπους και από ζώα. Οι πατέρες στην οικογένεια κολακεύουν τα παιδιά τους και ζη¬τούν να τα ευχαριστήσουν εκμεταλλευόμενοι την επιθυμία της ελευθερίας' τα ηλικιωμένα άτομα μιμούνται τους νέους για τον ίδιο λόγο' και σκάνδαλο, ιδιαί¬τερα τερατώδες, κατά τη γνώμη μας, βλέπουμε τότε τους δασκάλους να μι¬μούνται και να κολακεύουν τους μαθητές, δυνάμει της ίδιας αυτής αρχής της ελευθερίας. Το αποτέλεσμα το γνωρίζετε: ένας προστάτης του λαού αναδύεται και προσφέρει δήθεν προστασία: μεταμορφώνεται γρήγορα σε τύραννο, και, αυ¬τός, με τη γεύση του αίματος γίνεται λύκος.
Όλος ο κόσμος γνωρίζει αυτές τις τρομερές και συναρπαστικές σελίδες. Και, ασφαλώς πολλοί άνθρωποι πίστεψαν ότι μπορούσαν να τις χρησιμοποιή¬σουν για να επιφέρουν μια οριστική καταδίκη της δημοκρατίας και κάθε δημο¬κρατικού ιδεώδους.
Τι συμβαίνει όμως; Η ερώτηση είναι σοβαρή! Λοιπόν, θα ήθελα να σας πα¬ρουσιάσω δύο επισημάνσεις.
Η πρώτη είναι ότι πρόκειται για μια εξέλιξη που αφορά τις τελευταίες μορ¬φές της δημοκρατίας, εκείνη από την οποία θα προέλθει η τυραννία: δεν πρό¬κειται λοιπόν εδώ καθόλου για το ακτινοβόλο ιδεώδες της εποχής του Περικλή, αλλά για ένα τελευταίο στάδιο, πολύ διαφορετικό, θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι τα δύο κείμενα δε μιλάνε για το ίδιο πράγμα.
Κυρίως όμως είναι καθόλου αναγκαία μια παρόμοια διαπλοκή; Αντιστοιχεί στην πραγματικότητα; Οφείλουμε να την πιστέψουμε; απαντώ εδώ χωρίς δι¬σταγμό: απολύτως όχι!
Η ιστορία μας το απαγορεύει, η ιστορία που μας δείχνει χωρίς αμφιβολία, ενίοτε, δημοκρατίες που καταλήγουν σε τυραννίες, αλλά συχνά επίσης τυραν¬νίες που ανατρέπονται για να αποκατασταθούν οι δημοκρατίες. Και, ιδιαίτερα στην Αθήνα, τι βλέπουμε; Στέκομαι στην ήττα του 404· όταν, όμως, η Αθήνα γνώρισε μια ολιγαρχία επιβληθείσα έξωθεν από τους νικητές, οι Αθηναίοι εξό¬ριστοι πήραν τα όπλα' επανήλθαν νικητές στην Αθήνα και αποκατέστησαν το αρχικό πνεύμα της δημοκρατίας, επιβάλλοντας το σεβασμό των νόμων, την άρ¬νηση επιστροφής σε περασμένες διενέξεις, και προσπαθώντας να επανιδρύσουν σε μια ολότητα το αθηναϊκό πολιτικό σώμα στο σύνολο του - αυτό που ο Θου¬κυδίδης αποκαλεί σε άλλο σημείο, ως «το σύνολο των πολιτών», το παν πολιτικόν18.
Έτσι έχουν τα γεγονότα, αλλά τι να πούμε για τους συγγραφείς; Αν υπάρ¬χει ένας συγγραφέας στον οποίο οι αξίες του δημοκρατικού ιδεώδους στάθηκαν σημαντικές, επαναπροσδιορίζονται και επαναλαμβάνονται, ο οποίος καλεί τους ρήτορες να συνηγορήσουν για την αίσθηση του αγαθού και το λαό να επιδείξει την επαγρύπνηση του, είναι βέβαια ο Δημοσθένης, στον οποίο ξαναβρίσκουμε την περίφημη έκφραση «τίς ἀγορεύειν βούλεται;»19. Αν σκεφτούμε τη φιλοσο¬φία μπορούμε να αναφέρουμε ότι ο Αριστοτέλης είναι πολύ λιγότερο αυστηρός από τον Πλάτωνα για τη δημοκρατία. Την θέλει μόνο μετριοπαθή, σεβόμενη τους νόμους, κατά συνέπεια, αφήνοντας τη λέξη της δημοκρατίας με τις διαφο¬ρετικές μορφές, αποκαλεί το πολίτευμα αυτό, αυτή την καλή δημοκρατία, Πολιτεία20, δηλ. το άριστον21 πολίτευμα.
Με άλλα λόγια, βλέπετε ότι οι κριτικές οι ίδιες, εκείνες του 5ου αιώνα και οι αντίστοιχες του 4ου δεν αποτελούν ποτέ προειδοποίηση και πρόσκληση για επιφυλακή. Η γραμμή που χαράζει ο Πλάτων μοιάζει λοιπόν σαν ένα σύμβολο ενός ενδεχόμενου κινδύνου, ενός κινδύνου στον οποίο θα μπορούσε να φτάσει αν δεν είναι προσεκτική. Όπως ο Περικλής, στον Θουκυδίδη, προσδιόριζε ένα ιδε¬ώδες πολίτευμα, ο Πλάτων, εδώ, προσδιορίζει το θεωρητικό κίνδυνο μιας ενδε¬χόμενης εξέλιξης.
Αυτό που θέλω να πω, και επιμένω, είναι ότι δεν έχει χαθεί το παν! Ιδιαί¬τερα εμείς, οι οποίοι αγωνιζόμαστε για επιστήμες απειλούμενες από σοβαρούς εξωτερικούς κινδύνους και από μια εξέλιξη δυσάρεστη, δεν πρέπει καθόλου να απελπιζόμαστε. Το παιχνίδι δεν τελειώνει ποτέ, και αν δείξουμε λίγο θάρρος και επιμονή, το παν μπορεί, ανά πάσα στιγμή, να επανορθωθεί. Τα ελληνικά κείμενα μας προειδοποιούν, μας δείχνουν το ιδεώδες, μας δείχνουν την ενδεχό¬μενη παραμόρφωση και τον κίνδυνο από τον οποίο πρέπει να φυλαχτούμε' αλ¬λά παραμένουν μια ενθάρρυνση για να υπερασπίζουμε τις ιδέες μας, και συγ¬χρόνως ένα μάθημα γι' αυτούς που θα το ακούσουν. Σε κάθε περίπτωση, ελπίζω να σας έχω αποδείξει ότι η δύναμη τους και η λάμψη τους, η προβολή που κάνουν στις ιδέες, πηγαίνοντας στο ουσιώδες, αντιδρώντας αμέσως με αναλύ¬σεις αυστηρές και υποβλητικές, αξίζουν, ώστε με τη σειρά μας να κάνουμε το κάθε δυνατό για να προσπαθήσουμε να ακούσουμε τη φωνή τους και να ανοί¬ξουμε αυτό το θαυμάσιο θησαυρό σ' αυτούς που θα τον επισκεφθούν. Σας προ¬σέφερα ένα περίπατο σ' αυτά τα κείμενα και σας ευχαριστώ που με ακολουθή¬σατε. Συμπερασματικά, θα ήθελα μόνο να σας πω, αλλά από τα βάθη της καρδιάς μου. Καλό κουράγιο! Και σας λέω επίσης ευχαριστώ.
Μετάφραση και σημειώσεις: Αναστάσιος Αγγ. Στέφος

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ

1. VI, 43,4: τούς γάρ τυράννους τῶν Ἰώνων καταπαύσας πάντας ὁ Μαρδόνιος δημοκρα¬τίας κατίστα ἐς τάς πολιάς. Πρβλ. III, 80-82.
2. Στίχ. 403-408, 426-462, λόγος του Θησέα.
3. Στ. 437: νίκα δ' ὁ μείων τόν μέγαν δίκαι' ἔχων.
4. Κεφ. 37: μέτεστι κατά μέν τούς νόμους πρός τά ἰδια διάφορα πᾶσι το ἴσον κατά δέ τήν ἀξίωσιν, ὡς ἕκαστος ἐν τῳ εὐδοκιμεῖ,...
5. Στίχ. 431-432:... κρατεῖ δ' εἷς τόν νόμον κεκτημένος / αὐτός παρ' αὐτῷ· καί τόδ' οὐκέτ' ἔστ' ἴσον.
6. Οι λέξεις που αποδίδουν στην αρχαία ελληνική γλώσσα την ηπιότητα είναι: 'ήπιος, πράος, επιεικής, φιλάνθρωπος. Βλ. Jacqueline de Romilly. La douceur dans la pensée grecque, Les Belles Lettres, Paris 1979, ch. VI, «La douceur d'Athènes», pp. 97-112.
7. Ισοκρ. Πανηγυριχός: οὕτως ἡμῖν οὐ μόνον θεοφιλῶς ἀλλα καί φιλάνθρωπος ἔσχεν.
8. Άρεοπαγ. 67. Πρβλ. Άριστοφ. Ειρήνη 998: συγγνώμη πραότερα.
9. Βλ. La guerre du Péloponnèse (Livre II). Texte établi et traduit par Jacqueline de Romilly, Paris 1967. Πρβλ. L'Oraison Funèbre, Notice pp. 25-29, μτφρ. Αναστ. Στέ¬φος, στο: Η διδασκαλία στα κείμενα ΧΟΗ στη γλώσσα, Β. Παπαδήμας, Αθήνα 1984.
10. Βλ. L'Oraison Funèbre dePériclès. Περικλέους Επιτάφιος. Le Parlement Hellénique. Βουλή των Ελλήνων. Αθήνα 1998.
11. IV 21,3: Κλέων ὁ Κλεαινέτου, ἀνήρ δημαγωγός κατ' ἐκεῖνον τόν χρόνον ὤν καί τῷ πλήθει πιθανώτατος.
Πρβλ. Ξενοφ. Έλλην. Π, 3, 27.
12. Στίχ. 637: πρῶτον μεν ἰοστεφάνους ἐκάλουν.
13. ἐπ' ἄκρων τῶν πυγιδίων ἐκάθησθε, εἰ δέ τις ὑμᾶς ὑποθωπεύσας λιπαράς καλέσειεν Ἀθήνας, στίχ. 638-639. Πρβλ. Ἱππῆς, 1323 - Πινδ. Διθύραμβος, 64.
14. Κλ. Ἀπομυξάμενος ὧ Δῆμε μου πρός τήν κεφαλήν ἀποψῶ. Ἀλ. ἐμοῦ μέν οὖν. Κλ. ἐμοῦ μέν οὖν. Στίχ. 910-911.
15. Ἑκάβη, στίχ. 252-255.
16. Πρβλ. Άριστοφ. Βάτραχοι 421. Άριστ. Πολίτ. V, 11, 12: ἐστί γάρ δημαγωγός ὁ τοῦ δήμου κόλαξ. 17. 544 κ.ε.
18. VIII, 93: περί τοῦ παντός πολιτικοῦ. Πρβλ. 'Ηροδ. VIII, 103.
19. Περί του στεφάνου, 285. Πρβλ. Άριστ. Ἀχαρνής, 45.
20. Πολίτ, 1279b. Ἐπεί δέ πολιτεία μέν καί πολίτευμα σημαίνει ταὐτόν...
21. Ό.π. 1260b 23... περί τῆς πολιτείας τῆς ἀρίστης. Πρβλ. 1266α 3.

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ", τεύχος 100, Φθινόπωρο 2001

________________________________________
* Ανακοίνωση με τίτλο: Démocratie et démagogie au siècle de Pericles που έγινε στις 6/5/2000 στο Μεγάλο Αμφιθέατρο της Σορβόννης στη Γενική Συνέλευση της: Sauvegarde des Enseignements Littéraires (S.E.L.). Βλ. Φιλολογική 40 (1992), σσ. 32-34.
Ευχαριστώ θερμότατα τη σεβαστή μου καθηγήτρια Jacqueline de Romilly, Ακαδη¬μαϊκό, Πρόεδρο και ιδρυτικό μέλος της Ένωσης για. τη διαφύλαξη των φιλολογικών σπουδών, η οποία, για άλλη μια φορά ανταποκρίθηκε, με ξεχωριστή χαρά και συγκινητι¬κή προθυμία, στο αίτημα μου για τη μετάφραση του συγκεκριμένου κειμένου. Επίσης ευ¬χαριστώ ολόθερμα τον αγαπητό φίλο και συνάδελφο Τάσο Παπαδόπουλο, ο οποίος διάβα¬σε με ιδιαίτερη προσοχή όλο το χειρόγραφο και υπέδειξε ουσιαστικές διορθώσεις για την κατανόηση του κειμένου και την άρση μεταφραστικών δυσκολιών.
Καπιταλισμός και Δημοκρατία
by Vodka (Capital Terminus Collective – CTC) - Anarkismo Thursday, Nov 22 2007, 3:09am
international / imperialism / war / opinion/analysis

Δεν αναμιγνύονται
Greek translation of “Capitalism and Democrcy do not mix” by Capital Terminus Collective.
Αποτελεί εκτυφλωτική αντίφαση μεταξύ πραγματικοτήτων του να προτείνεται ότι η δημοκρατία, η πραγματική και αληθινή δημοκρατία, μπορεί να συνυπάρξει στο εσωτερικό ή παράλληλα με ένα οικονομικό σύστημα όπως ο καπιταλισμός. Οι δύο αυτές έννοιες βρίσκονται, στην πραγματικότητα, στα δύο άκρα αντίθετα του όλου φάσματος όσον αφορά την ανθρώπινη απελευθέρωση: ενώ η αληθινή δημοκρατία είναι η ενδυνάμωση της κοινωνίας ως συνόλου ώστε να ενεργήσει από κοινού για δικαιοσύνη και αμοιβαιότητα προς όφελος όλων, ο καπιταλισμός είναι η δημιουργία ολοκληρωτικών οργάνων, περιβάλλοντος και συνεπειών που χρησιμεύουν στην ενίσχυση των ανισοτήτων σε βάρος μας, σαν να είναι κανονικές και απαραίτητες σε μια υπό διατεταγμένη κοινωνία. Είναι οι δύο αυτές έννοιες που έχουν οδηγηθεί αναγκαστικά και αφύσικα στη συνύπαρξη, κάτι που έχει επιφέρει το χάος της σημερινής κοινωνίας.
Στην παρούσα ανθρώπινη ιεραρχία είμαστε διαιρεμένοι με βάση έξι πρωταρχικά σημεία διαίρεσης: διαχωριζόμαστε πρώτα απ’ όλα σε σχέση με το φύλο, διαχωρισμός που ακολουθείται από τη φυλή, την εκπαίδευση, την τάξη, την ηλικία, και τη θρησκεία. Θα συζητηθεί εδώ το πιο προσιτό θέμα σε μας, ο ταξικός διαχωρισμός, αλλά πρέπει να δηλωθεί σαφώς και να συνειδητοποιηθεί πλήρως ότι ο ταξικός διαχωρισμός ασκεί συντριπτική επίδραση πάνω σε όλα τα άλλα ήδη δηλωμένα σημεία διαίρεσης.
Αρχίζοντας, ο καπιταλισμός (σε αντιδιαστολή με μια αληθινή δημοκρατική, παράλληλη κοινωνία) τοποθετεί τους πόρους της γης στα χέρια λίγων, αναγκάζοντας κατά συνέπεια το άτομο να υποβληθεί σε μισθωτή δουλεία προκειμένου να ικανοποιήσει τις πρώτες ανάγκες της επιβίωσής του, όπως τα τρόφιμα, τη στέγη, τον επαρκή ιματισμό, το νερό, την πρόσβαση στην υγεία και την ιατρική φροντίδα καθώς επίσης και την εκπαίδευση ή την πληροφόρηση. Έτσι λοιπόν, ο καπιταλισμός υπαγορεύει και ελέγχει τη ζωή μας σε μεγάλη έκταση, τι τρώμε, ποιοι είναι οι γείτονές μας, την ποιότητα του νερού που πίνουμε και τον αέρα που αναπνέουμε, ποια υφάσματα φοράμε, σε ποιον παρέχεται κάτω του μετρίου υγειονομική περίθαλψη και ποιος θα έχει πρόσβαση στην «ανώτερη εκπαίδευση» (εάν υπάρχει).
Κατά συνέπεια, όταν οι επιλογές στήριξης της ζωής μας και επιδίωξης της ευτυχίας μας είναι περιορισμένες και βασίζονται στους οικονομικούς πόρους που κερδίζουμε μέσω της αναγκαστικής εργασίας μας, κάποιος μπορεί να αντικρίσει την πλάνη πίσω από την αποκαλούμενη δημοκρατία τους. Η αποκαλούμενη δημοκρατία τους είναι η θεσμοποιημένη επιβολή μιας τάξης σκλάβων με την εγκαθίδρυση μιας εξάρτησης του ενός από τον άλλον που δεν τελειώνει ποτέ, ώστε να αποκτήσουμε τα τρόφιμα που εύκολα μπορούμε εύκολα να καλλιεργήσουμε μόνοι μας, τα ενδύματα που εύκολα μπορούμε να ράψουμε ή τα μαθήματα που μπορούμε να μάθουμε μέσω της πραγματικής εμπειρίας της ζωής που είναι και ο αληθινός μας δάσκαλος.
Ούτε θα έπρεπε να εξαρτιόμαστε από ένα εύπιστο οικονομικό σύστημα για τα τετραγωνισμένα μας κιβώτια (σπίτια), όταν οι πόροι της γης θα έπρεπε να είναι διαθέσιμοι στον καθέναν να χτίσει όπως επιθυμεί, περιορισμένος μόνο από την κοινή αίσθηση και τη φαντασία. Έτσι, όπως μπορούμε να δούμε, μέσα σε μια καπιταλιστική οικονομική δομή η δημοκρατία δεν μπορεί να υπάρξει. Οι άνθρωποι δεν επιλέγουν από μόνοι τους να είναι φτωχοί, είναι φτωχοί λόγω των έμφυτων χαρακτηριστικών του καπιταλισμού που θέτει άνθρωπο ενάντια σε άνθρωπο για τις ανάγκες της ανθρώπινης βασικής επιβίωσης. Ως εκ τούτου, η καπιταλιστική κοινωνία μάς φορτώνει με τον περιττό καρκίνο της ένδειας και τα κακοήθη συμπτώματα της έλλειψης στέγης, του αναλφαβητισμού, της ανεργίας, του υψηλού εγκλήματος, του υψηλού ποσοστού ανθρώπων χωρίς κατάλληλη ιατρική και προληπτική υγειονομική περίθαλψη και της πείνας.
Δεδομένου ότι ο καπιταλισμός απομονώνει περαιτέρω τους φτωχούς από τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, επιβάλλει τη διαίρεση σε τάξεις, καθώς ο πλούτος διανέμεται από πάνω προς τα κάτω. Κατασκευάζοντας αυτή την ταξική διαίρεση, ο καπιταλισμός δίνει αξία στη δυνατότητα ενός μόνο ατόμου να δημιουργήσει ή να αποκτήσει πλούτο, κάτι το οποίο τροφοδοτεί περαιτέρω τον σεξισμό, δεδομένου ότι είναι ο άντρας και όχι η γυναίκα που ελέγχει τον καταμερισμό των φυσικών πόρων από τους οποίους δημιουργείται ο πλούτος. Ο ταξικός διαχωρισμός τροφοδοτεί, επίσης, περαιτέρω τον ρατσισμό, καθώς η άρχουσα τάξη και όχι οι υποταγμένες ή γηγενείς φυλές ιθαγενών, παίρνουν τις αποφάσεις για το πώς θα καταμεριστούν οι πόροι αυτοί.
Στην καθημερινή ζωή οι αλήθειες αυτές είναι τόσο εμφανείς σε κάθε χώρα όπου εφαρμόζεται μια πρακτική μορφή καπιταλισμού, χωρίς εξαίρεση, από τις πιο φιλελεύθερες δημοκρατικές χώρες έως τις πιο ολοκληρωτικές δικτατορίες.
Έως ότου υπάρξει μια πλήρης κατάργηση της επιβεβλημένης καπιταλιστικής σκλαβιάς δεν μπορεί να υπάρξει καμία αληθινή δημοκρατία, επειδή οι επιθυμίες των τάξεων που ελέγχουν ή των αρχουσών τάξεων θα βρίσκονται πάντα σε προτεραιότητα απ’ ό,τι οι φωνές των εργαζομένων, ακόμα και όταν οι συνέπειες (όπως ο παρών πόλεμος στο Ιράκ) είναι καταστρεπτικές για τα συμφέροντα της πλειοψηφίας. Το βλέπουμε, επίσης, καθημερινά με τον εξωραϊσμό (gentrification) των γειτονιών, το βλέπουμε με την εξάπλωση των προαστίων, το βλέπουμε με την παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας λόγω του φαινομένου του θερμοκηπίου και άλλα περιβαλλοντικά ζητήματα που επηρεάζουν άμεσα τους πόρους που χρειαζόμαστε ως άνθρωποι για να επιζήσουμε, το βλέπουμε με την έλλειψη καθολικής υγειονομικής περίθαλψης, το βλέπουμε στον αγώνα για ένα βιώσιμο μισθό, το βλέπουμε στον αγώνα για μια βελτιωμένη και ελεύθερη εκπαίδευση.
Ό,τι βλέπουμε γύρω μας είναι οι φωνές που δεν ακούγονται και οι ζωές που θυσιάζονται στην καπιταλιστική μηχανή επειδή η κατώτατη γραμμή και το περιθώριο κέρδους δεν ενδιαφέρουν. Οι βαρόνοι του καπιταλισμού έχουν τους μεσάζοντές τους και έχουν εξαγοράσει τους πολιτικούς που έχουν δημιουργήσει τους νόμους όχι για χάρη μιας δημοκρατικότερης κοινωνίας που να βασίζεται στις επιθυμίες των ανθρώπων που αντιπροσωπεύουν, αλλά για χάρη περισσότερου πλούτου από πλευράς εκείνων που είναι ήδη πλουσιότεροι απ’ ό,τι όλο μαζί το 97% του πληθυσμού ολόκληρου κόσμου.
Δεν ζούμε σε μια δημοκρατική κοινωνία. Εάν ζούσαμε θα βλέπαμε τους πολιτικούς να δίνουν υποσχέσεις στα καταφύγια των αστέγων.
* Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε αρχικά στο δελτίο της Capital Terminus Collective «Anarchist Atlanta» (τεύχος 5) και κατόπιν στα www.anarkismo.net και www.ainfos.ca Ελληνική μετάφραση «ούτε θεός-ούτε αφέντης», 20 Νοέμβρη 2007.

Μνήμη, Μνημεία και Δημοκρατία
"Χρήστος Κηπουρός"
Κυριακή, 15 Οκτωβρίου 2006
..Η μεν Ακρόπολη είναι το σύμβολο των Αθηνών, ο Λευκός Πύργος είναι το σύμβολο της Θεσσαλονίκης και η Νίκη της Σαμοθράκης, το σύμβολο του νησιού. Και γιατί όχι και σύμβολο όλης της Θράκης. Αν δε πολιτική, όπως λένε κάποιοι, είναι ο χειρισμός των συμβόλων, τότε σίγουρα η παρούσα εργασία συνιστά πολιτική.....
Εισαγωγή
Δύο είναι τα κοινά που διατρέχουν τα μέρη της νέας τριλογίας. Το πρώτο είναι η ενασχόληση με την ενδυματολογία των μνημείων. Αν το σκάψιμο με τη μικρή μου σκαπάνη καταλήγει στην ανάγκη για ανθοκομική ένδυση και περαιτέρω ωραιοποίηση των μνημείων της Ακρόπολης και του Λευκού Πύργου -για διαφορετικούς βέβαια λόγους το καθένα- τότε η ένδυση της Νίκης της Σαμοθράκης και πιο συγκεκριμένα η εσθήτα της, μπορεί να αποτελέσει βάση για Ελληνικούς όσο και ξένους οίκους μόδας ώστε να αναπαραχθεί αφού πρόκειται για ένα υπέροχο φόρεμα. Οι μοναδικές της άλλωστε φτερούγες ήταν η κύρια αιτία που ενέπνευσε τη «NIKE» στην κατασκευή των ομώνυμων αθλητικών παπουτσιών με ταυτόχρονο συνειρμό ως προς το πέταγμα.

Κοινός τόπος, η προσδοκία μιας νέας συζήτησης για τα μνημεία-σύμβολα. Αν δε η επιπλέον ευ-μορφοποίηση της Ακρόπολης με τα επί των τειχών της προτεινόμενα άνθη, από κοινού με τη βέβαιη άλλωστε ένταξη στα επτά νέα θαύματα του κόσμου που προωθεί η I.C.O.M.O.S., κάνουν και κανένα «νέο θαύμα» που θα εμπνεύσει τους ταγούς και θα επεκταθεί στην Πρωτεύουσα, τότε αυτό θα είναι το πιο μεγάλο δώρο του νέου αιώνα. Η άλλη όψη της ίδιας της Δημοκρατίας. Άλλωστε και στην κλασσική Ελλάδα η Δημοκρατία δεν ξεχώριζε από την Τέχνη. Τις συνέδεαν γέφυρες. Όπως γέφυρα συνέδεε τα δυο ημισφαίρια του μυαλού των τότε ταγών και που σήμερα δεν γίνεται. Και όπως η Κλασσική Δημοκρατία είναι ένα από τα πιο μεγάλα μνημεία του παγκόσμιου πολιτισμού.
Σε ανάλογη σφαίρα κινείται και η πρόταση που κάνω ως προς το Λευκό Πύργο. Ένα ακόμη μνημείο για ένδυση με άνθη, τα οποία αν πέραν του τοπίου εισφέρουν σε κάτι, αυτό είναι η ίδια η Δημοκρατική πολιτική παιδεία. Σε αυτήν προσδοκά η τιμή προς τα θύματα του κολαστηρίου που υπήρξε ο Πύργος κατά τον δέκατο ένατο αιώνα επί τουρκοκρατίας, εξ ου και τα προσωνύμια «Πύργος των γενιτσάρων» και «Πύργος του αίματος». Να το πω όμως κι αλλιώς. Το έμβλημα της Θεσσαλονίκης είναι μια πρώην φυλακή και για αυτό η μουσειακή της λειτουργία ναι μεν είναι καλή αλλά δεν αρκεί. Χρειάζεται να εκφραστεί η τιμή προς τα ιστορικά της θύματα. Και φυσικά, επί τόπου.
Τέλος, όσον αφορά μια άλλη φυλακή, τη φυλακή της Νίκης της Σαμοθράκης, έστω και αν ακόμη είναι χρυσή, η όλη μου προσέγγιση δεν θα πάψει ποτέ να ανακινεί το ζήτημα της παλιννόστησης στο Μουσείο του νησιού. Το οποίο θα την περιμένει όσο χρόνο και να χρειαστεί. Έτσι ακόμη και μέσα από την ενδυματολογία γίνεται το ίδιο. Για άλλη μια φορά τίθεται το θέμα της επιστροφής. Ούτε φορτίσεις και γιουρούσια χρειάζονται ούτε βέβαια και η παραίτηση από το άγαλμα, όπως εμμέσως πλην σαφώς έγινε με τη διατυπωθείσα Επίσημη Ελληνική θέση για τα Μάρμαρα του Παρθενώνα που «αντιδιαστέλλονται» με την έγκλειστη στο Λούβρο. Η Νίκη τελικά κλάπηκε δυο φορές. Την πρώτη, την απήγαγαν οι Γάλλοι. Τη δεύτερη, Έλληνες ταγοί «έκλεψαν» και «κλέβουν» το δικαίωμα στον επαναπατρισμό.
Το δεύτερο κοινό είναι ο συμβολισμός που χαρακτηρίζει και τα τρία μνημεία. Η μεν Ακρόπολη είναι το σύμβολο των Αθηνών, ο Λευκός Πύργος είναι το σύμβολο της Θεσσαλονίκης και η Νίκη της Σαμοθράκης, το σύμβολο του νησιού. Και γιατί όχι και σύμβολο όλης της Θράκης. Αν δε πολιτική, όπως λένε κάποιοι, είναι ο χειρισμός των συμβόλων, τότε σίγουρα η παρούσα εργασία συνιστά πολιτική. Δεν ξέρω αν, όπως λένε κάποιοι άλλοι, όλα είναι πολιτική, όμως αυτό είναι. Μια πολιτική επίσης που ατενίζει προς τη Δημοκρατία. Άλλο αν στην υπαρκτή Ελλάδα πολιτική είναι η άλλη όψη της πολωτικής. Γιατί μόνο οι τυφλοί δεν βλέπουν την πολωτική γαστρονομία.
Σε αυτήν την πολιτική του χειρισμού των συμβόλων θα συνεχίσω εγώ να επιμένω. Και έστω και αν οι δικαιώσεις συνεχίσουν να οδηγούν, όπως έγινε χθες, και όπως γίνεται και σήμερα, στη μοναξιά και την απομόνωση. Αυτός άλλωστε είναι ο λόγος που μιλώ και για το αύριο. Η ίδια αιτία με έκανε να γράψω για τη σχέση της μνήμης και των μνημείων με τη Δημοκρατία. Μια ακόμη πηγή έμπνευσης για την Τέταρτη Δημοκρατία. Αν τα μισά μου γραπτά σκάβουν τη Θράκη τα άλλα μισά είναι για αυτή και πέριξ της.

1. Άνθος χωρίς άνθη
Η έκφραση τιμής και σεβασμού προς το νεκρό συγγενή και συνάνθρωπο είναι μια από τις αρχέγονες πράξεις των ανθρώπων. Ακόμη από τότε που ζούσαν νομαδικά και πιο πριν. Δεν είναι δηλαδή μόνο η λογική και οι συνακόλουθες βασικές πνευματικές δραστηριότητές της που διαφοροποιούν τον άνθρωπο από τα υπόλοιπα ζώα. Είναι επίσης μια ακόμη. Η θεολογία. Και δεν είναι άλλωστε τυχαίο που ποτέ στην ιστορία δεν υπήρξε και δεν υπάρχει κοινωνία και λαός χωρίς αυτήν. Επόμενα χωρίς κάποια θρησκεία και λατρεία. Ούτε είναι τυχαίο ότι η αφετηρία των δύο αυτών βρίσκεται στις ανθρώπινες σχέσεις με τους νεκρούς και τα μετά τον θάνατο ζητήματα.
Ας μην επεκταθώ στα των θρησκειών και τους εκ μέρους τους αιώνιους χειρισμούς παρόμοιων σχέσεων. Ας μείνω σε κάτι χειροπιαστό αποδεικτικό και συμβολικό που εκφράζει την τιμή και το σεβασμό και που δεν είναι άλλο από τα άνθη, τις δάφνες και τα εξ αυτών στεφάνια. Άνθη συναντά κανείς από τα μνήματα μέχρι τα μνημεία και στη γνωστή κατάθεση στεφάνου. Τα ίδια και στις βραβεύσεις πρωταθλητών. Δάφνες αλλά και κλαδιά ελιάς. Η σχέση με τα μνημεία αναπαράγεται με ένα είδος φυσικού χρήματος. Την καταβολή της δόσης ενός χρέους που δεν πρόκειται να εξοφληθεί ποτέ και που ονομάζεται μνήμη. Εξ ης και μνημείο. Πολύ περισσότερο όταν πρόκειται για μνημειακό έργο ή έργα πολιτισμού. Πόσο μάλλον όταν πρόκειται για την άνθιση ενός από τους πιο μεγάλους πολιτισμούς σε ολόκληρη την παγκόσμια ιστορία, όπως είναι ο πολιτισμός της κλασσικής Αθήνας. Μέρος της ίδιας αυτής μνήμης όπως επίσης του περιβάλλοντος χώρου ανέλαβαν να καλύψουν τα θαμνοειδή όπως και τα φυτά που ευδοκιμούσαν στην αρχαία Αθήνα που επέλεξε ο μεγάλος νεοέλληνας αρχιτέκτονας, ο Δημήτρης Πικιώνης. Ο ίδιος έλεγε «ως και των επί των Αρχαίων καθιερωμένων διά τα ιερά ροδεών, δαφνών και μυρσινών» όταν ανέλαβε να μελετήσει και διαμορφώσει το χώρο κάτω από την Ακρόπολη, πριν από μισό αιώνα. Ένα έργο που άφησε εποχή.
Μαζί με όλα αυτά σκεφτόμουν και τις αιτίες κατασκευής επάνω στην Ακρόπολη των λατρευτικών χώρων των ναών που βέβαια δεν ήταν άλλες από τη θεϊκή προστασία των κατοίκων της πόλης, όπου όμως έρχονταν να προστεθεί η ομώνυμη φυσική που εξασφάλιζαν τα τείχη της Ακρόπολης. Η οποία ναι μεν συνεχίζει να αποτελεί επί τόσους αιώνες το άνθος του παγκόσμιου πολιτισμού αλλά της λείπουν άνθη. Είναι άνθος χωρίς άνθη. Όσο και περίτεχνος να είναι ο φωτισμός του μνημειακού της χώρου, όσο και να ομορφαίνει το νυχτερινό τοπίο, δεν αρκεί.
Αν ιδέα στα αρχαία Ελληνικά σημαίνει τη μορφή και το σχήμα, τότε μια ωραία ιδέα, δηλαδή στην ώρα της, μπορεί να συμβάλει στην ωραία μορφή, στο εύμορφο εξ ου και όμορφο. Δύο λόγοι λοιπόν επιβάλουν τη μελέτη και την πρόταση για την ιδέα που ακολουθεί. Αν ο ένας συνιστά απάντηση στη «μονολιθικότητα» και ταυτόχρονα ντύνει αυτό το πλέον όμορφο γυναικείο σώμα της γης, προσδίδοντας μια επιπλέον ευ-μορφοποίηση, ο άλλος αποτελεί νέα έκφραση τιμής στον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό, και μέσω αυτού σε όλους τους λαούς και πολιτισμούς του κόσμου για τους οποίους άλλωστε αποτέλεσε μοναδικό και διαρκές αρχέτυπο. Κάτι που το συναντά άλλωστε κανείς σε όλες τις πόλεις του κόσμου.
Αν ο ποδόγυρος του ενδύματος της γυναίκας Ακρόπολης είναι οι αγριελιές όσο και τα θαμνοειδή που φύτεψε ο Πικιώνης και που όσο θα μεγαλώνουν θα συνεχίζουν να το σχηματοποιούν και να το ομορφαίνουν, το επάνω μέρος του φορέματος -της εσθήτας αυτής του υπέροχου σώματος μνημείου- μπορεί να είναι λουλούδια επί του τείχους και κατά μήκος του, σε όλη την περίμετρο, πλην φυσικά της εισόδου. Εννοείται από άνθη που ευδοκιμούσαν στον ίδιο αυτό τόπο της αρχαίας Αθήνας. Ένα ρούχο που πέραν των γειτονικών αέρηδων που θα ενσωματώνει ως κίνηση, θα αποτελεί κι ένα μεγάλο στεφάνι. Μεγάλο, όπως λέμε «μεγάλος περίπατος», και στεφάνι, κατά τα στεφάνια που έλεγα της τιμής και του σεβασμού, όπως επίσης και της βράβευσης, λόγω αναμενόμενης συμπερίληψης της Ακρόπολης στα νέα επτά θαύματα του κόσμου.
Ίσως τότε οι ταγοί της ασχημότερης σήμερα πρωτεύουσας της Ευρώπης αλλά και άλλοι, εμπνευστούν την ευ-μορφοποίηση της πόλης. Αν δε ουδέν κακό αμιγές καλού, τότε το μόνο καλό του κακού των υψηλών όσο και εκτρωματικών πολυκατοικιών του Αθηναϊκού κέντρου, είναι η δυνατότητα που παρέχουν στη θέα της Ακρόπολης, και που το λουλουδένιο στεφάνι θα την κάνει ακόμη πιο ωραία. Αν δε τα σαπιοκάραβα αυτά της στεριάς, όπως τις ονόμαζε ο Φώτης Κόντογλου, φύτρωσαν σαν μανιτάρια προτού γίνουν το πιο μεγάλο «αστικό δάσος» της Ευρώπης τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες του περασμένου αιώνα, και αυτός στον οποίο ορθά αποδίδεται η πολιτική ευθύνη είναι ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, τότε οφείλει κανείς να συμπληρώσει κάτι ακόμη. Ένα μέρος της ευθύνης να το συμψηφίσει με την ανάθεση που ο ίδιος έκανε ως υπουργός Δημοσίων έργων στον Πικιώνη για το έργο κάτω από τον ιερό βράχο.
Δεν λέω, καλή ήταν η Μελίνα αλλά δεν γίνεται να χρησιμοποιείται ως πλυντήριο από κάποιους κουτοπόνηρα, προκειμένου να εκλογικευθούν οι δικές τους προτεραιότητες. Οι προτεραιότητες του άσχημου έναντι του ωραίου. Γιατί αυτό χαρακτηρίζει όλους τους. Είτε πρόκειται για τη μια είτε για την άλλη πλευρά είτε την παρά άλλη. Είτε διοίκησαν την πόλη κατά την τελευταία πεντηκονταετία είτε κυβέρνησαν τη χώρα είτε την κυβερνούν είτε όχι. Εδώ βρίσκεται το πρόβλημα. Δεν είναι ανάμεσα στους δεκάδες Δήμαρχους των Δήμων της πόλης που εκλέγονται κάθε φορά να εκλεγεί και ένας Δήμαρχος Ακρόπολης έστω και αν μπορούσε να επιτευχθεί με κάποιο παρόμοιο θεσμικό τρόπο μια πολύ πιο μεγάλη επίσπευση των έργων αποκατάστασης της οποίας ο αριθμός των φάσεων είναι δώδεκα και βάλε.
Δεν υποτιμώ την εργασία ή την αξία των αρχιτεκτόνων και άλλων επιστημόνων και τεχνικών ή και τεχνιτών που εργάζονται εκεί, κάνω όμως και τον εξής συλλογισμό. Δεν μπορεί ένα έργο, έστω και αν είναι το υπόψη, να χρειάστηκε δεκαπέντε χρόνια να κτισθεί, και μάλιστα με πρωτόγονα μέσα, και επί πενήντα πέντε, επί ημερών υψηλής τεχνολογίας, να το μερεμετίζουν. Μπορεί κατά τη διάρκεια της ιστορίας οι επί του ιερού βράχου ναοί να χρησίμευσαν για τις «ανάγκες» πλείστων όσων θρησκειών, κάποιοι δε να μη σούφρωσαν μόνο τα μάρμαρα που δεν μπορούσαν, όμως και από την άλλη το νεοελληνικό κράτος που πήγε όλες αυτές τις δεκαετίες να αποκαταστήσει τα πράγματα, κάνει όσα δεν μπορεί να μην κάνει. Απλοελληνικά, δεν κάνει. Δεν κάνουν.
Ένας διαφορετικός χειρισμός του ζητήματος αυτού θα παραπέμπει, όπως και στην κλασσική Ελλάδα, στο ζήτημα της Δημοκρατίας. Επί του προκειμένου στην Τέταρτη Δημοκρατία {1}. Αυτήν έχει ανάγκη η αναθεώρηση του Συντάγματος και από άνθη, τουτέστιν ιδέες της πολιτικής. Κλειδί της αλλά και όραμα, ο Συλλογικός Δημοκράτης. Κατά το Συλλογικό Αριστοτέλη όπως και τον ομώνυμο Δημόκριτο, με τις τράπεζες ιδεών των οποίων ασχολήθηκα εκτεταμένα στην ίδια εργασία της 4ης Δημοκρατίας {1}. Ούτε αυξήσεις Βουλευτών επικρατείας χρειάζονται στη χώρα ούτε εξυπνάκηδες στα κομματικά επιτελεία. Μιλώ για τους χειριστές των ούτως ή άλλως μικρότατων διαφορών, που ενώ τείνουν να γίνουν μηδενικές, οι ίδιοι επιχειρούν να τις εμφανίσουν ως πολύ μεγάλες αν όχι χαοτικές.
Αν κάτι χρειάζεται είναι η ανακάλυψη του αύριο της Δημοκρατίας. Αυτό κάνουν στην υπόλοιπη Ευρώπη. Όμως εδώ αντί η περιφέρεια να παίξει το ρόλο του think tank για τη Δημοκρατία που έλεγα, οι δε ταγοί να αναδείξουν τον πυρήνα του Ελληνικού προβλήματος που είναι το περιφερειακό και επόμενα η ίδια η Δημοκρατία, κυριαρχεί ο «Μακεδονικός πόλεμος». Από τη μια, παρατάσσεται το από πολλών ετών γνωστό πέτρινο tank των Αθηναϊκών Μέσων, κι από την άλλη οι επιλεγμένοι από αυτά «αντίπαλοι». Ακατέργαστα και πολύμορφα ευάλωτα περιφερειακά πρόσωπα. Αν οφείλει κανείς να πει κάτι είναι ότι αμφότεροι οι εμπόλεμοι βλάπτουν το ίδιο την περιφέρεια, όσο βέβαια τη Δημοκρατία. Όπως το ίδιο, αν όχι περισσότερο, τις βλάπτουν τα όποια κομματικά τηλεοπτικά βαποράκια. Των οποίων ο στόλος όσο κυρίως ο ναύσταθμος αντί για το συμβόλαιο με τις περιφέρειες, το έκανε με τα Μέσα, από εικοσαετίας και πλέον. Με δεδομένο μάλιστα ότι έκτοτε αδυνατεί να ανθοφορήσει και να κυοφορήσει ιδέες, δεν θα μπορούσε να κάνει και κάτι άλλο από αυτό που έκανε, όπως θα έλεγε αν ζούσε σήμερα ο συγγραφέας του Επιτάφιου.

2. Ένα ακόμη μνημείο προς ένδυση
Αν και από την πλευρά της μνημειακής του ηλικίας ο Λευκός Πύργος αποτελεί το στερνοπούλι της μητέρας Θεσσαλονίκης, όπως την έλεγε ο Νικόλαος Πεντζίκης, εν τούτοις κατάφερε να γίνει το έμβλημα της ίδιας πόλης. Δεν ξέρω αν αυτό έχει κάποια σχέση με το γεγονός ότι οι μητέρες τρέφουν αδυναμία στους Βενιαμίν τους. Ούτε επίσης αν έγινε σύμβολο της Μακεδονικής πρωτεύουσας, επειδή ο συγκεκριμένος Πύργος είναι το επίνειο του Επταπυργίου, ως ο όγδοος Πύργος και ο πλέον ογκώδης βέβαια, στο θαλάσσιο μέτωπο της πόλης, όπου και δεσπόζει.
Ναι μεν η θέση και το μέγεθος έπαιξαν τον πλέον σημαντικό ρόλο στην ανάδειξή του αυτή, όμως τώρα που το ξανασκέφτομαι, κάνω μια ακόμη ανάγνωση. Ως σύμβολο της Πόλης εκφράζει επίσης την τιμή και το σεβασμό στα θύματα μιας φυλακής που βέβαια δεν απέκτησε τυχαία την προσωνυμία «Πύργος των γενιτσάρων» και «Πύργος του Αίματος» αφού επί ένα τουλάχιστο αιώνα -αν βέβαια είναι ακριβές αυτό που γράφεται επίσημα, ότι τον δέκατο ένατο αιώνα πήρε τα δύο αυτά ονόματα- αποτέλεσε μαζί με πολλούς άλλους, μπουντρούμι και τόπο μαρτυρίου. Άλλοτε με θανάτους των κρατουμένων στα υγρά του κελιά και άλλοτε με θανατώσεις δίπλα στις επάλξεις επί του δώματος, όπως σημειώνεται αλλού, εξ ου και τα περί του Πύργου του Αίματος. Μαρτύρια αλλά και μαρτυρίες για το εξπρές ενός πρόδρομου μεσονυκτίου.
Ας μην επεκταθώ στη μέτρηση της αιωνιότητάς του ως κτιρίου. Γιατί τότε οφείλω να προσθέσω ότι υπερβαίνει τα χρονικά όρια της μισής χιλιετίας, της Τουρκοκρατίας. Μιλώ βέβαια για την, πριν από αυτή, βίαιη καταστολή του κινήματος των Ζηλωτών από το γνωστό τουρκόφιλο αριστοκράτη Ιωάννη Κατακουζηνό και από κοινού μετά των αλλοφύλων φίλων. Μόνο που επειδή ο εν λόγω σχετίζεται με την πόλη μου, το Διδυμότειχο, όπου στέφτηκε αυτοκράτορας, αισθάνομαι την ανάγκη να μνημονεύσω την ύπαρξη ενός ακόμη συμπολίτη μου που είχε απελευθερώσει τη Θεσσαλονίκη, έναν περίπου αιώνα νωρίτερα. Ο λόγος για τον Ιωάννη Βατάτζη, τον ουσιαστικό ανακτητή της Ρωμανίας από τη Λατινοκρατία. Σε άλλο κείμενο τους χαρακτήρισα ως ιστορικά παραδείγματα εκ των οποίων το πρώτο είναι προς αποφυγή και το δεύτερο είναι προς μίμηση.
Τα λέω αυτά για δύο επιπλέον λόγους. Πρώτον, οι σελίδες της Βυζαντινής ιστορίας δεν είναι μόνο μαύρες, όπως θέλουν πολλοί να τις παρουσιάζουν. Έχουν και πολλά άλλα χρώματα. Από την πρώιμη περίοδο και τον πρώτο Ρωμαίο Ρωμιό, τον Ιουλιανό, μέχρι και την αυτοκρατορία της Νικαίας με τον Αγιοποιημένο Βατάτζη. Δεύτερον, στην περίπτωση που η επί τουρκοκρατίας ανέγερση του Λευκού Πύργου στη θέση άλλου προηγούμενου αφορούσε εκσυγχρονισμό, π.χ. μιας Βαλαωρίτου της εποχής εκείνης, τότε αυτό προφανώς θα είχε να κάνει με τη συνέχιση της καθυπόταξης του κοινωνικού ριζοσπαστισμού της από αιώνων άλλωστε πολυπολιτισμικής όσο βέβαια και ανήσυχης πόλης μετά των κινημάτων της. Μόνο στους αιώνες που ακολούθησαν δεν περίμενε κακή τύχη μόνο τους Ζηλωτές αλλά τους πάντες και τα πάντα. Απλά η εξαίρεση του τελευταίου Τούρκου διοικητή της πόλης, Ταχσίν Μεσσαρέ έρχεται να επιβεβαιώσει τον κανόνα προηγούμενων βαρβαροτήτων. Ων ουκ έστιν αριθμός. Τόσο πράξεων βίας όσο και εθνοτήτων που αποτελούσαν τις πολιτισμικές συνιστώσες της ανέκαθεν πολυεθνικής Θεσσαλονίκης.
Με δεδομένη την ιστορική αυτή ανάγνωση, και κυρίως την ίδια την πραγματικότητα, ο Λευκός Πύργος δεν συνιστά ένα απλό σύμβολο και έμβλημα της Πόλης. Κουβαλάει επιπλέον μέσα του μια μεγάλη μνήμη ενώ παράλληλα αφού εκφράζει, όπως ήδη έχω τονίσει, είναι επίσης λογικό να απαιτεί την ανταπόδοση της τιμής και του σεβασμού απέναντι στο ρόλο που έπαιξε ως κολαστήριο. Κάτι για το οποίο ναι μεν η μουσειακή λειτουργία ήταν πράξη ορθή και επιβεβλημένη για το μνημείο, όμως δεν αρκεί.
Σαφώς χρειάζεται και κάτι ακόμη. Είναι αυτό που υποδεικνύουν η ίδια η ιστορία, η μνήμη, ο ανθρώπινος πολιτισμός. Μια δε και έχουμε απέναντι ένα τέτοιο μνημείο, θα μπορούσαν να αποδώσουν την τιμή που έλεγα, ένα ή μάλλον δύο μεγάλα στεφάνια. Τα οποία να μπορούν να ενσωματωθούν πολύμορφα σε αυτό εμπλουτίζοντας αλλά και ομορφαίνοντας το. Τόσο αρχιτεκτονικά και αισθητικά όσο και λειτουργικά. Να αποτελέσουν δηλαδή οργανικό μέρος του Πύργου. Βοηθάει σε αυτό η γεωμετρία του. Το ίδιο το κυκλικό του σχήμα. Όπως το νέο τοπίο μπορεί να διευρύνει το διανοητικό και ηθικό ορίζοντα των επισκεπτών αλλά και των κάτωθεν διερχομένων περιπατητών και οδηγών και γενικότερα του κάθε πολίτη της Θεσσαλονίκης αφού πρόκειται για το πλέον πολυσύχναστο μέρος της πόλης.
Μιλώ για δύο κήπους σε σχήμα στεφανιού ο καθένας, με άνθη που θα φυτευτούν σε αυτούς και που θα αναπτυχθούν κατά μήκος της περιμέτρου του πρώτου, όσο και του δεύτερου δώματος, μεταξύ των επάλξεων. Πέραν του εκ του μακρόθεν ορατού αλλά και της απόκτησης καινούργιας οπτικής του κτιρίου, κυρίως δε των συμβολισμών που παραπέμπουν στην εγκατάσταση μιας μόνιμης μνήμης, δεν μπορεί παρά κανείς να προσθέσει και την όλη ενδυματολογική οπτική. Την όλη ένδυση του μνημείου. Ας μην επεκταθώ σε καθαρισμούς της λιθοδομής ή σε άλλες αναγκαίες εργασίες. Πέραν των άλλων γιατί το μόνο που πιθανόν να γίνει είναι να γεμίσει ο τόπος σκαλωσιές για δεκαετίες. Ανάλογα παραδείγματα σε άλλα μνημεία, υπάρχουν πολλά.
Αν περί τη βάση του Πύργου γλύτωσε λίγο πράσινο, στην κορυφή μπορεί να γεμίσει από αυτό, όπως και με κόκκινο. Το πράσινο και το κόκκινο των αγριοτριανταφυλλιών ή και των αυτοφυών από γειτονικά μέρη τουλιπών μπορούν να προσδώσουν μια νέα χρωματική στο όλο τοπίο. Ας μην επεκταθώ σε συνειρμούς με το αίμα ή «το δικό μας αίμα» όπως έγραψε ο Γιώργος Ιωάννου, ο γνωστός Θεσσαλονικιός λογοτέχνης με τη Θρακική προσφυγική καταγωγή. Ας μείνω στη γεφύρωση των δυο μισών του μυαλού του ανθρώπου που θα ρίξει τη ματιά προς τα εκεί επάνω πετυχαίνοντας μια ανώτερη σύνθεση χρωμάτων και μνήμης. Όπως και την προώθηση ανάλογης σχέσης μεταξύ της μνήμης και της Δημοκρατίας. καθώς επίσης και την εξασφάλιση διαμέσου τους, μιας κινηματογραφικής μεν, Δημοκρατικής δε, επιστροφής στην ιστορία που θα εφοδιάζει τις νέες γενιές με εμπλουτισμό της Δημοκρατικής τους πολιτικής παιδείας.
Αυτός είναι ο ένας τρόπος. Υπάρχουν και άλλοι. Ένας είναι η Δημοκρατικότητα που έχει ως αφετηρία της την ύπαρξη των χρόνιων Αθηναϊκών αδικημάτων σε βάρος των περιφερειών. Λέω δηλαδή ότι πολλά πράγματα μπορούν να δώσουν το ερέθισμα στη Θεσσαλονίκη να ψάξει να ξαναβρεί το χαμένο της όραμα, ξαναανακαλύπτοντας το αύριό της. Από τη γεωοικονομία και την ανάπτυξη, ως το Βαλκάνιο, τον Ευρωπαϊκό και Μεσογειακό ρόλο. Καταρχήν να δουλέψει ως εργοστάσιο παραγωγής ποιοτικών πολιτικών προϊόντων, με ονομασία προέλευσης, όπως λέγεται, για την περιφερειακή πολιτική και αναπτυξιακή παιδεία, και η οποία δεν είναι άλλη από την ισοτιμία των Περιφερειών και την ίδια τη Δημοκρατία. Διαφορετικά η συμπρωτεύουσα θα είναι όπως ήταν. Μια ακόμη σημαιοφόρος, χωρίς όμως σημαία. Δεν θα λέει δε τίποτε. Και οι φλυαρίες των επωνύμων της θα συνεχίσουν να είναι, όπως συμβαίνει σήμερα και όπως και χθες, για τα σκουπίδια.
Δεν έχω βέβαια ψευδαισθήσεις για τις κατά καιρούς εξουσιαστικές δομές και εκείθεν για τις όποιες αντιπροσωπεύσεις που αντί να θέσουν σε λειτουργία το εργοστάσιο που έλεγα, και καταρχήν τη Δημοκρατική γραμμή, το έχουν κλειστό από δεκαετιών. Αντί να αναδείξουν το περιφερειακό ζήτημα και με έξυπνους τρόπους να εξασφαλίσουν θεσμικές μορφές επίλυσης -μια από αυτές είναι η 4η Δημοκρατία {1} ενώ μια άλλη είναι το συμβόλαιο με τις Περιφέρειες- προτίμησαν άλλους δρόμους και για αυτό έχουν την πλήρη και την αποκλειστική ευθύνη. Γιατί όσες από τις εκπροσωπήσεις της Θεσσαλονίκης και της Μακεδονίας γενικότερα δεν κατέστησαν βαποράκια των κομματικών επιτελείων της πολιτικής και της τηλεοπτικής Αθήνας, αναπαράγονται μέσα από έναν ακατέργαστο τοπικισμό ή το πολύ να ανακαλύπτουν το ρόλο της Αθήνας. Και υπάρχουν κάποιοι που πατούν σε αμφότερες τις βάρκες. Μόνο που όλα αυτά είναι χθες. Δεν είναι αύριο.
Σημειώσεις

Σημ. {1}, Χρήστος Κηπουρός, Τέταρτη Δημοκρατία, βλ. ιστοσελίδα Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης, http://alex.eled.duth.gr/kipouros/

3. Η εσθήτα της Νίκης
Αυτό είναι το πέμπτο κείμενο. Στο πρώτο, στα 1988, ανέπτυσσα την πρόταση για την επιστροφή στον γενέθλιο τόπο εξαρτώντας την ταυτόχρονα από μια σειρά ενεργειών ανάδειξης του ζητήματος που σαφώς και προϋπέθεταν τη σοβαρή προετοιμασία του εγχειρήματος. Περίμενα επί αρκετά χρόνια να υιοθετηθεί και από άλλους. Όταν το είδα να γίνεται πέρασα στο επόμενο βήμα. Σε μια πρώτη κλιμάκωση, με το κείμενο: «Η θερινή κατοικία της Νίκης» καθώς και σε ένα νέο γραπτό, για τον απαιτούμενο εμπλουτισμό της όλης παιδείας. Τίτλος του: «Αν βρεθεί το κεφάλι της Νίκης». Ήταν άνοιξη του 2004 και η επιλογή του χρόνου που συνέπιπτε με τη συμπλήρωση οκτώ αιώνων από το 1204 και τη Φραγκοκρατία, δεν έγινε βέβαια τυχαία.
Δεν έχω καμιά αμφιβολία ότι σύντομα θα υιοθετηθούν και οι νέες αυτές προτάσεις, που περιέχονται στους δύο προαναφερθέντες, εύγλωττους άλλωστε, τίτλους. Εκείνο που αμφιβάλλω είναι η γρήγορη αποδοχή της φετινής μου πρότασης που έκανα και σχετίζεται με την απόσυρση του εκτιθέμενου στο Μουσείο της Σαμοθράκης γύψινου εκμαγείου και την τοποθέτηση στον άδειο πλέον χώρο του επιγραφής που να λέει: «Εδώ είναι ο τόπος της Νίκης». Κάτι το οποίο ναι μεν συνιστά ένα ακόμη σημαντικό πολιτικό όσο και ηθικό βήμα, που όμως νομίζω ότι θα αργήσει να γίνει αποδεκτό.
Το λέω αυτό όχι τόσο ως προς τη Θρακική ωρίμανση της ιδέας αλλά διότι αν υπάρχει κάποιο εμπόδιο είναι η πολιτική Αθήνα. Η οποία ήδη με τις ενέργειες και τις πράξεις της, όχι μόνο ποτέ δεν ασχολήθηκε με την παλιννόστηση της Νίκης αλλά και όταν μίλησε -αναφέρομαι στην αλληλογραφία της προηγούμενης κυβέρνησης ως προς τα μάρμαρα του Παρθενώνα- βλακωδώς την ανέμειξε με αυτά αντιδιαστέλλοντας την, ως μη όφειλε, αν επιπλέον δεν παραιτούνταν από το ιστορικό όσο και απαράγραπτο δικαίωμα στην πολιτισμική κληρονομιά. Τόσο απέναντι στη Νίκη της Σαμοθράκης όσο και στην Αφροδίτη της Μήλου, που την αντιμετώπισε με τον ίδιο επίσης τρόπο και αυτήν. Με έμμεση πλην όμως σαφή παραίτηση από το δικαίωμα στην επιστροφή.
Λέγεται ότι τα αγάλματα αυτά είναι τα δύο πολυτιμότερα εκθέματα του Λούβρου. Ειδικά για την ακέφαλη και ταυτόχρονα χωρίς χέρια Νίκη αυτό που την ανεβάζει στα ουράνια και στο εν λόγω μοναδικό παγκόσμια ύψος δεν είναι μόνο η ύπαρξη των φτερούγων. Κυρίως είναι η ενσωματωμένη στο φόρεμά της κίνηση της θαλάσσιας αύρας του Αιγαίου. Η ενσωμάτωση των ανέμων και του Αιόλου με το ομώνυμο νησί. Αποτυπώνονται άλλωστε έντονα αυτά στις πτυχώσεις της εσθήτας. Είναι τα ίδια που με το πίσω της ευρισκόμενο καλλίγραμμο σώμα παίρνουν τα μάτια του επισκέπτη.
Ναι μεν η διαφορά της εικόνας από την πραγματικότητα είναι πάντοτε μεγάλη, όμως νομίζω ότι δεν υπάρχει μεγαλύτερη από τη συγκεκριμένη περίπτωση. Όπως και δεν γνωρίζω άλλη πραγματικότητα που να ασκεί τόσο μεγάλη υποβολή για δημιουργική επιστροφή σε αυτήν, όσο το συγκεκριμένο άγαλμα. Αυτά είδα και διάβασα με τα μάτια μου όταν πριν λίγο καιρό βρέθηκα στο Λούβρο. Μιλώ για την αναδημιουργία του εν λόγω αέρινου ενδύματος της Νίκης με την καθοριστική εννοείται συμβολή των σχεδιαστών μόδας και τη μεταφορά σε αυτή. Μια μόδα κλασσική όσο όμως μοντέρνα που με τα φτερά της Νίκης πρόκειται να πετάξει σε όλο τον κόσμο.
Μια τέτοια πρωτοβουλία του Δήμου της Σαμοθράκης με την πρόσκληση σε Έλληνες και ξένους σχεδιαστές μόδας, και καταρχήν Γαλλικούς οίκους κλπ. έχει να προσφέρει πολλά. Ένα εξ αυτών, πέραν του ντόρου και της ενδυματολογικής σημειωτικής, είναι η εκ νέου εισαγωγή του θέματος στην πολιτισμική επικαιρότητα, μέσα από ενέργειες χαμηλής έντασης. Ναι μεν η διοργάνωση στο νησί μιας επίδειξης της συγκεκριμένης μόδας αποτελεί παρεμπίπτουσα, όπως λέγεται, ενέργεια, όμως δεν παύει να ανακινεί το τόσο μεγάλο ζήτημα της επιστροφής. Κάτι που όχι μόνο δεν υπάρχει ως ιστορικό αίτημα στις προτεραιότητες του κράτους -έστω στο πίσω μέρος του κεφαλιού του- αλλά αντίθετα στην πράξη το έχει από ετών παραπέμψει στις γνωστές καλένδες. Η ονοματοθεσία άλλωστε σκαφών του Ναυτικού και η χάραξη σε χαρτονομίσματα έμειναν χωρίς συνέχεια αν εξαιρεθεί το όνομα μιας από τις νύφες της ομώνυμης ταινίας του Βούλγαρη. Δεν ξέρω αν η μη προτίμηση της Νίκης αυτής για την Αθήνα 2004 σχετίζεται με την αλληλογραφία που έλεγα, όμως ξέρω ότι η εταιρία αθλητικών ειδών «NIKE» πήρε το ίδιο αυτό όνομα στα 1971, ώστε να διαφημίζει προϊόντα, π.χ. αθλητικά παπούτσια, τα οποία να κάνουν συνειρμό με τις φτερούγες. Επίσης δεν χρησιμοποιείται τυχαία η φράση για την πιο διάσημη αντιπροσώπευση της «Nike of Samothrace».
Χρειάζεται ένα καινούργιο πολιτισμικό ρεύμα. Μια αντίστοιχη ποιοτική σύνθεση των προηγούμενων με τα νέα. Κατά τις αρχές του περασμένου αιώνα οι φουτουριστές, εντυπωσιασμένοι από την τότε τεχνολογική πρόοδο, διατείνονταν λέγοντας ότι ένα αυτοκίνητο είναι πιο ωραίο από τη Νίκη της Σαμοθράκης. Πολιτογραφούσαν δε τους αντιθέτους τους, ως θιασώτες του ρομαντισμού. Όμως η ζωή και η ιστορία έδειξαν άλλα πράγματα. Ότι από μόνοι τους ο φουτουρισμός όσο βέβαια και ο ρομαντισμός, εκφράζουν κάτι το μερικό και ότι το μέτρο και η λύση βρίσκονται σε μια ανώτερη σύνθεση των δυο ρευμάτων. Τόσο στις τεχνολογικές εξελίξεις, όσο και στον ιστορικό πολιτισμό. Και τελικά στη δημιουργική επιστροφή σε αυτόν. Το φόρεμα της Νίκης είναι τέτοιο παράδειγμα. Ναι μεν μπορεί να παραχθεί ένα νέο και μοντέρνο ρούχο, όμως ταυτόχρονα με ιστορική όσο και πολιτισμική ονομασία προέλευσης. Μπορεί ένας νέος φουτουρισμός να πει σήμερα ότι το διαδίκτυο είναι πιο ωραίο από τη Νίκη, όμως σύντομα, όπως έγινε και στην προηγούμενη φορά, θα αποδειχθεί ένας ακόμη απλός ισχυρισμός περιορισμένης χρονικής διάρκειας.
Να πω κάτι ακόμη. Αν ιδέα σημαίνει το σχήμα, τη μορφή, τότε η σύνθεση ανάμεσα στις ιδέες από τη μια και τα χρώματα, τις εικόνες και την τέχνη από την άλλη, δεν είναι άλλο από τη γεφύρωση των δυο ημισφαιρίων του μυαλού. Η απουσία ιδεών παραπέμπει στο μη σχήμα, εξ ου και άσχημο ή στη μη μορφή, την αμορφία. Αντίθετα η καλή ιδέα στην ευμορφία. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει κάποια διανοητική θεολογία. Ναι μεν οι ιδέες είναι αναγκαίες, όμως δεν φτάνουν. Αν κάτι είναι καθοριστικό, αυτό είναι η σύνθεσή τους με τις εικόνες, τα χρώματα, κυρίως δε την τέχνη. Άλλωστε αυτή που κρίνει τις ιδέες και επόμενα την πολιτική, είναι η τέχνη. Η οποία οφείλει να τις διατρέχει αμφότερες. Και τις ιδέες και την πολιτική. Αυτή την τόσο σπουδαία τέχνη.
Δημοκρατία και δημοκοπία
Πολύπαθη από την κακή χρήση της, η λέξη "Δημοκρατία" ταλαιπωρείται και στις μέρες μας, δεινοπαθεί όπως και στο παρελθόν, καθώς στα λόγια όλοι την πιστεύουν, στην πράξη όμως λίγοι την τιμούν.

Κάθε πολίτης- σε όλα τα πλάτη και τα μήκη της γης- έχει τα βιώματά του από την κακομεταχείριση και συχνά από την περιφρόνηση των δημοκρατικών αρχών διακυβέρνησης. Η αναφορά στο δημοκρατικό πολίτευμα, σύμφωνα με το οποίο η πολιτική εξουσία πηγάζει από τον λαό και ασκείται προς όφελος του, αποτελεί-δυστυχώς- το άλλοθι εκείνων που καταπατούν τις αρχές του.

Κανένας δικτάτορας δεν παραδέχτηκε ποτέ πως είναι δικτάτορας. Αντιθέτως όλοι τους αρέσκονταν και αρέσκονται να μιλούν για Δημοκρατία και νόμους! Το ζήσαμε στη χώρα μας αρκετές φορές, με τελευταία την επταετία του Παπαδόπουλου. Δυστυχώς και σήμερα, κοντά τριάντα χρόνια από το τέλος εκείνου του αίσχους υπάρχουν- λίγα έστω- "σταγονίδια" εκείνης της εποχής.

Όσοι αληθινά πιστεύουν στη Δημοκρατία, υπηρετούν της βασικές αρχές της για τη ισονομία, την ισοπολιτεία, τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την ελευθερία της έκφρασης και ασφαλώς, την προστασία των δικαιωμάτων της μειοψηφίας, του δικαιώματος της διαφορετικής άποψης και της διαφωνίας.

Αν σε επίπεδο κεντρικής εξουσίας πολλά μπορεί να πει κανείς για τα αντιδημοκρατικά ολισθήματα των αρχόντων, σε επίπεδο τοπικής εξουσίας τα παραδείγματα αντιδημοκρατικής συμπεριφοράς περισσεύουν.

Όχι πως δεν υπάρχουν τοπικοί άρχοντες που τίμησαν στο παρελθόν και τιμούν και σήμερα τη λαϊκή εντολή και την δημοκρατική επιταγή. Ασφαλώς υπήρξαν και υπάρχουν. Από την άλλη πλευρά όμως πώς να αγνοήσει κάνεις τους μικρούς "καίσαρες" που επειδή κατάφεραν να παραπλανήσουν μια μικρή κοινωνία, αυτοανακηρύσσονται σε απόλυτους εξουσιαστές που "γνωρίζουν τα πάντα", φακελώνουν αυτούς που δεν τους ψήφισαν και αυθαιρετούν εις βάρος της ισονομίας, της ισοπολιτείας και της εμπιστοσύνης που οι πολίτες τους έδειξαν;

Αλλο η Δημοκρατία και άλλο η δημοκοπία. Αλλο ο δημοκράτης και άλλο ο δημοκόπος. Και επειδή οι κοινωνίες έχουν την ατυχία να υποφέρουν περισσότερο από το "σύνδρομο του ρουσφετιού", πέφτουν ευκολότερα στην παγίδα του δημοκόπου, αυτού που προεκλογικά τάζει και τάζει προσωπικές εξυπηρετήσεις, διορισμούς και "τακτοποιήσεις", φορώντας τη μάσκα του λαϊκού υπερδημοκράτη.

Και μετεκλογικά, ο δημοκόπος πάλι στην ίδια συνταγή στηρίζεται. Καθώς γνωρίζει ότι πρέπει να συντηρήσει την ελπίδα στην εκλογική πελατεία του, βρίσκει δικαιολογίες για να την κρατά δέσμια. Στο "περιμένετε".

Και επειδή και τα μεγάλα "έργα" που έταξε δεν είναι σε θέση- όπως γνωρίζει από πριν- να τα πραγματοποιήσει, επικαλείται την "καμένη γη", πως δηλαδή δεν έχει πόρους ο Δήμος του, γιατί οι προηγούμενοι τους εξάντλησαν και για το... μέλλον. Οι δημοκόποι ρίχνουν εδώ κι εκεί ψίχουλα, και μιλούν για "έργο" και"εκπλήρωση υποσχέσεων"!

Δημοκρατία σημαίνει και διαφάνεια, σημαίνει καθαρότητα στην ενημέρωση των πολιτών.

Είναι και αυτά ζητούμενα στις μέρες μας. Όπως και το δημοκρατικό ήθος, που δεν αρκεί να διακηρύσσεται, αλλά πρέπει και να αποδεικνύεται στην πράξη. Καθημερινά.
Λίνα Αλεξίου Δημοσιογράφου, Δημοτικής Συμβούλου ("Δεκάπολη της Ανάπτυξης") στον Δήμο Αιδηψού