Δημοσιεύουμε κείμενα φίλων ή συντρόφων, διανοουμένων και φιλοσόφων που έχουν λάβει μέρος στη συζήτηση που ανοίξαμε γύρω από το ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ.
Μέσα από τη συζήτηση αυτή, επιχειρούν να φωτίσουν βασικές όψεις αυτού του φαινομένου, όπως: Πώς εξηγείται η γένεση του θρησκευτικού φαινομένου; Με ποια έννοια η θρησκεία αποτελεί μορφή κοινωνικής συνείδησης; Πώς η κατανόηση της θρησκείας εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο της θεωρίας των ιδεολογιών; Ποια είναι, συνεπώς, η γνωστική και ποια η κοινωνικοπρακτική λειτουργία της Θρησκείας; Συνολικά, ποιος είναι ο αντιφατικός χαρακτήρας της Θρησκείας, "ψυχής ενός κόσμου χωρίς ψυχή, πνεύματος ενός κόσμου δίχως πνεύμα" και την ίδια στιγμή "οπίου του λαού"; Και πώς μπορεί να εξηγηθεί η σχετική έξαρση του θρησκευτικού φαινομένου στην εποχή μας και ειδικά στη χώρα μας, με το ρεύμα των "νεορθόδοξων" ή "νέων θεολόγων", καθώς και η απήχηση της επίσημης εκκλησίας και των ιδεαλιστικών και μυστικιστικών ιδεών; Γενικότερα, ποιος ήταν ο ρόλος της χριστιανικής εκκλησίας μετά την αναγόρευση της χριστιανικής θρησκείας σε επίσημη κρατική θρησκεία; Τέλος, ακόμα και στις περισσότερο δογματικές θρησκείες, υπήρχαν έστω και μειοψηφικά στοιχεία διαμαρτυρίας, ανθρωπιστικά, στοιχεία υπέρ των λαϊκών στρωμάτων.
Δεν είναι, συνεπώς, τυχαίο ότι η χριστιανική ειδικά θρησκεία αποτέλεσε συχνά το ιδεολογικό θεμέλιο προοδευτικών ή και επαναστατικών κινημάτων. Και σήμερα, η Θεολογία της Απελευθέρωσης καθώς και άλλα "ετερόδοξα" χριστιανικά κινήματα, αρνούνται, με τον τρόπο τους, ή και αντιστέκονται στους πολέμους και συνολικά στην απάνθρωπη πραγματικότητα του ιμπεριαλισμού. Ποιες θα ήταν, συνεπώς, οι δυνατότητες συνεργασίας των προοδευτικών και αντικαπιταλιστικών κινημάτων της εποχής μας με τα ανθρωπιστικά κινήματα που εμπνέονται από τις θετικές παραδόσεις του Χριστιανισμού;
Μέσα από τη συζήτηση αυτή, επιχειρούν να φωτίσουν βασικές όψεις αυτού του φαινομένου, όπως: Πώς εξηγείται η γένεση του θρησκευτικού φαινομένου; Με ποια έννοια η θρησκεία αποτελεί μορφή κοινωνικής συνείδησης; Πώς η κατανόηση της θρησκείας εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο της θεωρίας των ιδεολογιών; Ποια είναι, συνεπώς, η γνωστική και ποια η κοινωνικοπρακτική λειτουργία της Θρησκείας; Συνολικά, ποιος είναι ο αντιφατικός χαρακτήρας της Θρησκείας, "ψυχής ενός κόσμου χωρίς ψυχή, πνεύματος ενός κόσμου δίχως πνεύμα" και την ίδια στιγμή "οπίου του λαού"; Και πώς μπορεί να εξηγηθεί η σχετική έξαρση του θρησκευτικού φαινομένου στην εποχή μας και ειδικά στη χώρα μας, με το ρεύμα των "νεορθόδοξων" ή "νέων θεολόγων", καθώς και η απήχηση της επίσημης εκκλησίας και των ιδεαλιστικών και μυστικιστικών ιδεών; Γενικότερα, ποιος ήταν ο ρόλος της χριστιανικής εκκλησίας μετά την αναγόρευση της χριστιανικής θρησκείας σε επίσημη κρατική θρησκεία; Τέλος, ακόμα και στις περισσότερο δογματικές θρησκείες, υπήρχαν έστω και μειοψηφικά στοιχεία διαμαρτυρίας, ανθρωπιστικά, στοιχεία υπέρ των λαϊκών στρωμάτων.
Δεν είναι, συνεπώς, τυχαίο ότι η χριστιανική ειδικά θρησκεία αποτέλεσε συχνά το ιδεολογικό θεμέλιο προοδευτικών ή και επαναστατικών κινημάτων. Και σήμερα, η Θεολογία της Απελευθέρωσης καθώς και άλλα "ετερόδοξα" χριστιανικά κινήματα, αρνούνται, με τον τρόπο τους, ή και αντιστέκονται στους πολέμους και συνολικά στην απάνθρωπη πραγματικότητα του ιμπεριαλισμού. Ποιες θα ήταν, συνεπώς, οι δυνατότητες συνεργασίας των προοδευτικών και αντικαπιταλιστικών κινημάτων της εποχής μας με τα ανθρωπιστικά κινήματα που εμπνέονται από τις θετικές παραδόσεις του Χριστιανισμού;
Ευχαριστώ: Παναγιώτης Βήχος
OI ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΙΤΙΕΣ ΤΗΣ "ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ" ΣΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΥΛΟΣ
(διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Σόφιας)
Από τα μέσα της δεκαετίας του ΄70, όταν το κράτος πρόνοιας και οι όποιες κατακτήσεις των εργαζομένων εισέρχονται σε περίοδο περιορισμού και σταδιακής κατάργησής τους, εμφανίζεται ένα κύμα ανορθολογισμού, με κύρια έκφραση τη Θρησκεία, αλλά και κάθε είδους ανορθόλογες εκδηλώσεις, από τη μανία για τα ζώδια ως την υστερία με τα τυχερά παιχνίδια. Αυτή η διαπίστωση είναι αποδεκτή από ευρύτατο φάσμα αναλυτών, έστω μέσα από διαφορετικό πλαίσιο προσέγγισης, όταν συνήθως απομονώνεται και απολυτοποιείται μια πλευρά, οπότε μιλούν για ηθική κρίση, κρίση του τεχνικού πολιτισμού, προτύπων κ.ο.κ.
Και στις προγενέστερες βαθιές κρίσεις του καπιταλισμού, ιδίως σ΄ αυτή της δεκαετίας του ΄30, εμφανίστηκαν τάσεις στροφής στην πίστη και σε ανορθόλογες ιδέες. Τα παρανοϊκά μηνύματα του Ναζισμού βρήκαν πρόσφορο έδαφος στο γερμανικό λαό σε σημαντικό βαθμό, γιατί η ήττα και η οικονομική χρεοκοπία δημιούργησαν ισχυρή τάση προς τον ανορθολογισμό, προς την επιθυμία "φυγής" από μια κοινωνία πρωτόγνωρη στην αδυναμία της και ακατανόητη για τους Γερμανούς. Είναι, λοιπόν, εμφανής η ανάγκη αναζήτησης των βαθύτερων κοινωνικών αιτίων στην εμφανιζόμενη κάθε φορά έξαρση της μεταφυσικής και του ανορθολογισμού.
ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ
Η Θρησκεία από την εμφάνισή της ως μορφή ιδεαλιστικής κοσμοθεωρίας που προτείνει συνολική, αντίθετη προς την επιστήμη, ερμηνεία του κόσμου και αντίστοιχη στάση και συμπεριφορά, έχει ρίζες γνωσιολογικές αλλά και κοινωνικές, που είναι και οι καθοριστικές. Η σχέση του ανθρώπου με τη θρησκεία δεν υπαγορεύεται από τη σχέση του με το Θεό, αλλά από την αδυναμία του να ερμηνεύσει και να ποδηγετήσει φυσικές και κοινωνικές δυνάμεις που ορθώνονται απέναντί του ως αλλότριες, προκαλώντας δέος, αμηχανία, ανασφάλεια. Κατά τον Ενγκελς: "Κάθε Θρησκεία δεν είναι τίποτε άλλο, παρά μια φανταστική αντανάκλαση, στα κεφάλια των ανθρώπων, εκείνων των εξωτερικών δυνάμεων που κυριαρχούν πάνω στην καθημερινή ζωή τους, αντανάκλαση στην οποία οι γήινες δυνάμεις παίρνουν τη μορφή υπεργήινων". 1
Στις πρώιμες φάσεις εξέλιξης της Θρησκείας, ο άνθρωπος είναι έρμαιο των φυσικών δυνάμεων, τις θεοποιεί για να τις εξευμενίσει, για να τις μετατρέψει από αλλότριες και εχθρικές, σε φιλικές. Αυτή η αντίδραση οφείλεται σε γνωστικά, ψυχολογικά αλλά κυρίως σε κοινωνικά αίτια. Οι γνωστικές προϋποθέσεις συνίστανται στην ικανότητα του ανθρώπου, στη διαδικασία νοητικής του εξέλιξης, να περνάει από την εμπειρική στη θεωρητική-αφηρημένη γνώση, δημιουργώντας έννοιες που δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα καθαυτές, αλλά μόνον εν σπέρματι.
Οι ψυχολογικές αιτίες αναφέρονται στον έμφυτο και εμπειρικό φόβο από τις φυσικές δυνάμεις που αγνοούν και από τις αρνητικές επιπτώσεις που έχει η λειτουργία αυτών των δυνάμεων στη ζωή τους. Αυτοί όμως οι παράγοντες δεν οδηγούν μονοσήμαντα στη θρησκευτική κοσμοθεώρηση αν δεν συνυπάρχουν καθοριστικά οι οικονομικο-κοινωνικές συνθήκες, το γεγονός, δηλαδή, ότι οι παραγωγικές δυνάμεις, η επιστήμη, η τεχνολογία, η παιδεία είναι σε σπαργανώδη κατάσταση, η οποία δεν ευνοεί τη γνωστική προσέγγιση και υποταγή ορισμένων τουλάχιστον βασικών φυσικών δυνάμεων. Γι΄ αυτό και στα πρώτα στάδια του θρησκευτικού φαινομένου θεοποιούνται φυσικά όντα: ο ήλιος, η σελήνη, οι πλανήτες, ποτάμια, βουνά, ζώα κ.ο.κ.
Η κοινωνική υπόσταση της θρησκείας γίνεται πιο καθοριστική και εμφανής στην ταξική κοινωνία. Η κοινωνική εξέλιξη και η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και της επιστήμης μειώνει τη θεοποίηση των φυσικών φαινομένων, για τα οποία πλέον συσσωρεύεται σχετική γνώση. Ωστόσω, το θρησκευτικό φαινόμενο όχι μόνο δεν μειώνεται, αλλά αναπτύσσεται και οργανώνεται σε ιεραρχία με τεράστια δύναμη. Μάλιστα, αυτή η αντιφατική σχέση αναπαράγεται ως τις μέρες μας: δηλαδή, η παράλληλη ενίσχυση της επιστήμης και της Θρησκείας.
Η βασική αιτία που εξηγεί αυτή την αντιφατικότητα είναι η όξυνση των αντιθέσεων στις εκμεταλλευτικές κοινωνίες. Τα κατώτερα στρώματα, από τη μια μεριά, βρίσκονται αντιμέτωπα με κοινωνικές δυνάμεις και φαινόμενα εχθρικά και ακατανόητα, καταρχήν και για πολλούς, τα οποία συνδέονται με την αδικία, τη βία, την εκμετάλλευση, την καταπίεση, την ανεργία. Οι άνθρωποι δεν θεοποιούν αυτές τις δυνάμεις, αν και αυτό συνέβη μερικές φορές (π.χ. Θεός-αυτοκράτορας, ελέω Θεού μονάρχης κ.ά.). Η συνείδησή τους αποξενώνεται από τον υπαρκτό κόσμο της αδικίας και της εκμετάλλευσης και αναζητεί τη δικαιοσύνη και την παρηγοριά στην "ουράνια βασιλεία", όπου θα απολαύσει όσα στερείται στην επίγεια ζωή. Ειδικά οι μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες (Χριστιανισμός, Μωαμεθανισμός) σαφώς συνδέθηκαν με τα κατώτερα στρώματα, προτείνοντας διεξόδους από την άθλια ζωή τους.
Από την άλλη μεριά, οι άρχουσες τάξεις σαφώς αξιοποίησαν το θρησκευτικό φαινόμενο, ενισχύοντας τη μεταθετική λειτουργία του, δηλαδή τη μετάθεση της αγωνίας και αγανάκτησης των μαζών από την υπαρκτή κοινωνία στη μετά θάνατον ζωή, αμβλύνοντας έτσι τις κοινωνικές αντιθέσεις. Γι΄ αυτό και ενίσχυσαν και συμμάχησαν με τον ανώτερο κλήρο, εντάσσοντάς τον στην κυρίαρχη ελίτ, ενώ πολέμησαν λυσσαλέα το κομμάτι του κλήρου που αντανακλούσε τις κοινωνικές αντιθέσεις και την αγωνία των καταπιεζομένων. Μάλιστα, οι ταξικές αιτίες της θρησκευτικότητας λειτουργούν με μεγαλύτερη ένταση, ανορθολογισμό και αντιδραστικότητα σε συνθήκες όξυνσης των αντιθέσεων, αύξησης της υλικής και ηθικής αθλιότητας, όπως στην παρακμή της Ρώμης, του Βυζαντίου και σήμερα του άγριου καπιταλισμού.
Η ΑΓΡΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΘΕΡΜΑΝΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ
Όταν η οικονομική κρίση είναι έντονη και παρατεταμένη, ακολουθείται κι από έντονη πνευματική και ηθική κρίση. Η κατάσταση ευρύτατων στρωμάτων επιδεινώνεται απότομα, έντονα και με γρήγορους ρυθμούς. Τα κατώτερα στρώματα εξαθλιώνονται και είναι στο όριο της επιβίωσης, ενώ η κρίση αγκαλιάζει και άλλα στρώματα που είχαν μέχρι τότε ανεκτή ή και ικανοποιητική διαβίωση. Παράλληλα, στις ταξικές κοινωνίες αυτές οι φάσεις συνδέονται με έντονη αντιδραστικοποίηση της άρχουσας τάξης, προκλητική συσσώρευση πλούτου και βάρβαρη στάση απέναντι στο λαό. Τα χρόνια της παρακμής της Ρώμης, οι ισχυροί γαιοκτήμονες πλουτίζουν χρησιμοποιώντας χιλιάδες εξαθλιωμένους δούλους στα λατιφούντια, ενώ στην εποχή του ιμπεριαλισμού το κεφάλαιο αντιμετωπίζει τα προβλήματα κερδοφορίας του οδηγώντας στη φτώχεια, την ανεργία ή και την εξόντωση εκατομμύρια ανθρώπων.
Μάλιστα, αυτή η αθλιότητα συνυπάρχει, ιδίως στη σύγχρονη εποχή, με πρωτοφανή συσσώρευση πλούτου, ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, της επιστήμης, της τεχνολογίας - δυνάμεις που ιδιοποιείται μια δράκα ανθρώπων, με τίμημα τη φτώχεια ευρύτατων μαζών, τη διόγκωση της ανεργίας, που πλήττει ιδιαίτερα νέους με πανεπιστημιακές σπουδές και άλλες προσδοκίες, το στρεβλό καταναλωτισμό, την καταστροφή του περιβάλλοντος και, το χειρότερο, βάρβαρους πολέμους. Πρόκειται για μια εκρηκτική ενότητα αντιθέτων, επιστημονικά ερμηνεύσιμη, αλλά που αυθόρμητα στον ανθρώπινο νου αντανακλάται ως ασυμβίβαστη και παράλογη αντίφαση, ωθώντας τον στην παραίτηση από τη ματαιοπονία, όπως νομίζει, μιας λογικής ερμηνείας της συστηματικής, για παράδειγμα, καταστροφής του περιβάλλοντος, άρα και του πλανήτη. Και, ταυτόχρονα, στην αναζήτηση της πίστης, της μεταφυσικής δύναμης που μπορεί να μας σώσει ατομικά και συλλογικά, της τύχης και της μοίρας μέσα από την άνθιση του χρηματιστηρίου, των τυχερών παιχνιδιών και της αστρολογίας, σ΄ ένα νευρωτικό καταναλωτισμό, ως φρούδα προσδοκία για τους πολλούς παρά ως πράξη, ή ακόμα και στη φυγή από την πραγματικότητα (ναρκωτικά, αλκοόλ), που παίρνει μορφή επιδημίας, ή και σε συνδυασμό ανορθόλογων και αυτοκαταστροφικών επιλογών.
Ο Ιγνάσιο Ραμονέ αναφέρει μια πραγματικά χαρακτηριστική περίπτωση: "Ενας μικρο επενδυτής του χρηματιστηρίου που είχε καταστραφεί από το κραχ του Οκτωβρίου του 1987 κρεμάστηκε λίγες μέρες αργότερα στη Μαδρίτη, σε ένα δημόσιο πάρκο. Για να εξηγήσει την πράξη του, ο απελπισμένος άνθρωπος άφησε ένα γράμμα με το οποίο κατήγγελε "τις καταχρήσεις και τον κανιβαλισμό των χρηματιστών απέναντι στους μικροκαταθέτερς". Έγραφε, επίσης πως, μετά την απόφασή του να αυτοκτονήσει, έδωσε στον εαυτό του μια τελευταία ευκαιρία και επέλεξε να υποταχθεί κατά κάποιον τρόπο στην κρίση του Θεού: "Είχα κάτι σαν όραμα, ότι ο Θεός υπάρχει και ότι ίσως η μοίρα μου δεν ήταν η αυτοκτονία". Διέθεσε λοιπόν τις υπόλοιπες οικονομίες του στην αγορά λαχείων και Λότο. "Για να δω αν ο Θεός θα παρενέβαινε και θα με βοηθούσε να ζήσω". Αλλά ο ουρανός παρέμεινε απελπιστικά σιωπηλός, η τύχη δεν του χαμογέλασε και ο άνθρωπος στο τέλος κρεμάστηκε".
Η ΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟΝ ΑΝΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟ
Ζώντας, λοιπόν, σε μια κοινωνία που δεν μπορεί να την ερμηνεύσει και που του δημιουργεί ανασφάλεια - συχνά αντιστρόφως ανάλογα με τα προσόντα, τις προσδοκίες ή και την κοινωνική του θέση -, ο σύγχρονος άνθρωπος έχει την τάση να επιστρέψει σε προορθολογικές μορφές αντίληψης, όπως ο πρωτόγονος, πίσω κι από το μονοθεϊσμό που αντιπαραθέτει μια πνευματική οντότητα στην ύλη. Θεοποιεί τσαρλατάνους που παριστάνουν τους Θεούς, το χρήμα, τα ζώδια, τα είδωλα της διαφήμισης, τη φυλή και ταυτίζεται μ΄ αυτά για να αντλήσει δύναμη.
Εξάλλου, έχει κλονιστεί και η πίστη στη δυνατότητα της επιστήμης να εξηγήσει και να βελτιώσει ορθολογικά τον κόσμο. Οι οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις - συχνά απρόβλεπτες, ραγδαίες ή καταστροφικές - ούτε προβλέπονται ούτε αντιμετωπίζονται ικανοποιητικά από τις οικονομικές και κοινωνικές επιστήμες, οι μαρξιστικές αναλύσεις είναι φωνή βοώντος εν τη ερήμω, οι θετικές επιστήμες, ουδέτερες ή σύμμαχες με το κεφάλαιο, θεωρούνται υπεύθυνες για τα μεγαλύτερα δεινά του πλανήτη, ενώ η εξέλιξή τους (όπλα, γενετική κ.ά), αν δεν πλαισιωθεί ηθικά, προοιωνίζεται ακόμη μεγαλύτερα δεινά. Με την αίσθηση του παραλόγου συνυπάρχει και αλληλεπιδρά στη συνείδηση του ανθρώπου ο φόβος και η ανασφάλεια. Πολλαπλές οι πηγές της ανασφάλειας: οι ραγδαίες ανακατατάξεις της οικονομίας, η καταστροφή της οικονομίας μικρών και μεγάλων χωρών, το άγχος του χρηματιστηρίου, οι απρόβλεπτες οικολογικές καταστροφές, οι πόλεμοι, η απώλεια της εργασίας, η μείωση του εισοδήματος, η βία και η εγκληματικότητα, η καχυποψία και η αποξένωση, η αποκαθήλωση των αξιών, η απουσία θετικών προτύπων, γεμίζουν τον άνθρωπο φόβο, πίκρα, απογοήτευση, πεσιμισμό. Αυτή η συναισθηματική διαταραχή, παρά τη στενή της συνάφεια με την αίσθηση του παραλόγου, έχει ιδιαίτερη συμβολή στην επιλογή της μεταφυσικής πίστης και της εν γένει ανορθόλογης στάσης. Η αντίληψη της παράλογης πραγματικότητας δεν οδηγεί υποχρεωτικά και στην παράλογη πίστη ή στάση. Απεναντίας, ο άνθρωπος μπορεί να οδηγηθεί και στη λογική ερμηνεία των φαινομενικά "ανόητων" αντιθέσεων. Ο άνθρωπος κλίνει προς την επιλογή του μεταφυσικού και του ανορθόλογου, αναζητώντας σ΄ αυτά δύναμη, νόημα, σωτηρία, όταν η λογική του βραχυκυκλωθεί, όταν η συνείδηση και ο ψυχικός του κόσμος κυριευτεί από πανικό, αποστροφή και αηδία για τον υπαρκτό κόσμο. Την πιο ακραία έκφραση της στροφής προς τη θρησκευτική πίστη και τον παραλογισμό αποτελούν οι ποικιλώνυμες αιρέσεις, που πολλαπλασιάζονται και πολλαπλασιάζουν τα μέλη τους.
Μόνο στη χώρα μας δρουν 127 αιρέσεις και παραθρησκευτικές οργανώσεις, με διάφορες μορφές, ακόμη και με τη μορφή επιστημονικών, πολιτιστικών, φιλοσοφικών ή και υγιεινιστικών οργανώσεων και συλλόγων. Πρόσφατα, μάλιστα, οι πιο ισχυρές απ΄ αυτές τις οργανώσεις συγκρότησαν ένα "καρτέλ", ως πρόσθετη απόδειξη της ισχύος τους3 Στη φυσιογνωμία και τους στόχους αυτών των αιρέσεων αντανακλάται, με τον πιο άμεσο και χυδαίο τρόπο, η βαρβαρότητα του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού. Σ΄ αυτές εκφράζεται με τον πιο ακραίο και αντιδραστικό τρόπο το ανορθολογικό πρόσωπο της θρησκείας και της μεταφυσικής άρνησης της λογικής και η υποκατάστασή της από τον ανορθολογισμό. Τα μέλη τους είναι άτομα με έντονα ψυχολογικά προβλήματα, συμπλέγματα κατωτερότητας και την ανασφάλεια που γεννά ο καπιταλισμός, πρόθυμα να ετεροκαθοριστούν από το χαρισματικό ηγέτη τους, που τον λατρεύουν σαν επίγειο Θεό. Ο εξοντωτικός ανταγωνισμός του συστήματος της αγοράς αντανακλάται στις αιρέσεις με το μίσος, το φανατισμό, τη βία εναντίον κάθε "άπιστου" ή και εναντίον των μελών της ίδιας της οργάνωσης, όταν ο "ηγέτης" δώσει το σύνθημα για τη μαζική αυτοεξόντωση, όπως η σφαγή στη Γουιάνα το 1979 ή, πιο πρόσφατα, το 1994, στην Ελβετία.
Στην κοινή και κυρίαρχη βλέψη των εντασσόμενων σ΄ αυτές τις οργανώσεις - "δύναμη, εξουσία, χρήμα, κυρίως αυτό"4 - και στην επιδίωξή της με τις πιο βίαιες μορφές εκφράζεται πιστά η λογική της αγοράς, που ωθεί στον πιο άγριο ανταγωνισμό, στην εκμετάλλευση και τη βία ακόμη για την απόκτηση δύναμης και κολοσσιαίου πλούτου. Και η πιο χαρακτηριστική σύνδεσή τους με τη λογική της αγοράς είναι ότι αυτές οι οργανώσεις λειτουργούν ως επιχειρήσεις. Τα μέλη τους όχι μόνο πληρώνουν αδρές συνδρομές, αλλά σε πολλές περιπτώσεις εργάζονται και για την οργάνωση και μάλιστα χαρίζουν σ΄ αυτή και την περιουσία τους, με το σκεπτικό της κοινοκτημοσύνης και των "υψηλών" στόχων της οργάνωσης.5 Ετσι, σε πλήρη αντιστοιχία με τα δόγματα της αγοράς, στις οργανώσεις αυτές και η ψυχή γίνεται εμπόρευμα με πωλητές (ηγεσία) και αγοραστές (μέλη των αιρέσεων).
ΠΟΙΟΙ ΕΝΙΣΧΥΟΥΝ ΤΗ "ΣΤΡΟΦΗ"
Βέβαια, αυτή η στροφή προς τη Θρησκεία, την παραθρησκεία και τον ανορθολογισμό εν γένει δεν παράγεται αυθόρμητα μόνο από τις αντιθέσεις, τον παραλογισμό και την έντονη ανασφάλεια που γεννά το σύστημα της αγοράς και της εκμετάλλευσης. Αντίθετα, ενισχύεται από τους παράγοντες που εξυπηρετούνται από μια τέτοια αναζωπύρωση, δηλαδή από τις κυρίαρχες ομάδες του συστήματος, τις ίδιες τις εκκλησίες και τις παραθρησκευτικές οργανώσεις, την εμπορευματοποίηση αυτής της στροφής από επιχειρήσεις και "επαγγελματίες". Το σύστημα έχει κάθε λόγο να ενθαρρύνει την αναζωπύρωση της πίστης και της μεταφυσικής, την αποστασιοποίηση των μαζών από την προσπάθεια για βελτίωση της υπαρκτής κοινωνίας, τη φυγή και την εκτόνωση σε "παραδείσους" ακίνδυνους για τον καπιταλισμό.
Από την άλλη μεριά, οι ηγεσίες των εκκλησιών και παραεκκλησιαστικών οργανώσεων παρεμβαίνουν έντονα για να αλώσουν τις μάζες ιδεολογικά, αξιοποιώντας και την ηθική κρίση που κλονίζει την καπιταλιστική κοινωνία, την απογοήτευση από τα κοινά, την απογοήτευση από την πολιτική και τους πολιτικούς. Ο Πάπας παρεμβαίνει πιο έντονα στη διεθνή πολιτική. Οι επισκέψεις του σε διάφορες χώρες είναι προσεκτικά επιλεγμένες και οργανωμένες, ώστε να ασκήσουν σημαντική επίδραση στη χώρα. Ας θυμηθούμε την επίσκεψή του στην Πολωνία, όταν μαινόταν η αντιπαράθεση Αλληλεγγύης-πολωνικής κυβέρνησης, την επίσκεψή του στην Κούβα και τις προτροπές του να γίνει πιο ελεύθερη η Κούβα.6
Εξάλλου, στα καθ΄ ημάς είναι δυναμική η παρέμβαση επί παντός επιστητού του αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου, που επιχειρεί - και σ΄ ένα βαθμό το έχει πετύχει - να καλύψει το ιδεολογικό-ηθικό κενό της ελληνικής κοινωνίας. Χρησιμοποιεί μια γλώσσα οικεία στους νέους, αλλά και θέσεις προοδευτικές, σε ορισμένες περιπτώσεις, και επικριτικές των κυρίαρχων πολιτικών επιλογών: "Η διαφαινόμενη ανικανότητα του καπιταλισμού να δώσει απαντήσεις σε υπαρξιακά προβλήματα του ανθρώπου και να δημιουργήσει συνθήκες ειρηνικής και δίκαιης συμβίωσής του, έγιναν σήμα κατατεθέν της τελευταίας αυτής δεκαετίας του αιώνα".7
Ωστόσο, οι συντηρητικές επιλογές και αντιλήψεις δεν μπορούν να αποκρυβούν. Οπως η με νύχια και δόντια προστασία της τεράστιας εκκλησιαστικής περιουσίας, η αντίθεση στις προγαμιαίες σχέσεις και η υιοθέτηση νεορθόδοξων αντιλήψεων, που στρέφονται όχι μόνο κατά του μαρξισμού, αλλά και κατά του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και ορθολογισμού.8 Από την άλλη, οι παραθρησκευτικές οργανώσεις, όπως ήδη θίξαμε, είναι κανονικές επιχειρήσεις, με τεράστια περιουσία, δημόσιες σχέσεις, έντυπα, τηλεοπτικά μέσα, τεράστιες δυνατότητες επικοινωνίας με τις μάζες και επηρεασμού τους. Η επιστροφή στη μεταφυσική, με τη μαζικότητα που παρουσιάζει, δεν γλυτώνει βέβαια από την παντοδυναμία της αγοράς, που εμπορευματοποίησε αυτή την επιστροφή, δημιουργώντας ανθούσα βιομηχανία της προσδοκίας:9 "Πάντως, η κοινωνία της παγκόσμιας αγοράς, φαίνεται πως συναντιέται ευχάριστα με τη βιομηχανία των επιθυμιών". Κέντρα, όμιλοι, ινστιτούτα, οργανώσεις υπόσχονται σωματική και ψυχική υγεία, γαλήνη, εσωτερική ανάταση, αλλά και επαγγελματική ευδοκίμηση, κοινωνική αναγνώριση, μακροζωία - με το αζημίωτο βέβαιαα.10
Και εκτός από τις οργανώσεις δραστηριοποιούνται πολυάριθμοι μάγοι, αστρολόγοι, θεραπευτές, οι οποίοι θησαυρίζουν εξαπατώντας αφελείς και ανασφαλείς ανθρώπους. Αρκεί να αναφέρει κανείς το γεγονός και μόνο ότι στις μέρες των εορτών οι κλήσεις στα τηλέφωνα 090 για αστρολογικές συμβουλές φτάνουν τις 200.000 ημερησίως και, επίσης, ότι όλες οι πρωινές εκπομπές στην τηλεόραση όχι απλώς έχουν αστρολόγο, αλλά αυτός διαδραματίζει και πρωτεύοντα ρόλο.11 Στην Αμερική υπάρχουν ειδικές εταιρίες που μυρίζονται τις τάσεις και τις ανάγκες και προτείνουν στις πολυεθνικές τα προϊόντα που πρέπει να παράγουν. Σύμφωνα, λοιπόν, με τους ειδικούς αυτούς, αν τη δεκαετία του ΄70 ήταν της μόδας να είσαι μέλος κάποιου κόμματος, το 2000 θα είναι να είσαι μέλος κάποιας θρησκευτικής οργάνωσης.12
ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΙΣΛΑΜ
Η άνοδος του ισλαμικού κινήματος προβληματίζει και τρομάζει τη Δύση. Η ανάλυση ή μένει σε μια επιφάνεια που δαιμονοποιεί τους έξαλλους μουλάδες και τους εξαγριωμένους μουντζαχεντίν ή προτείνει μια σχηματική προσέγγιση τύπου Χάντιγκτον, που διαιρεί και αντιπαραθέτει απόλυτα τους "συγκρουόμενους" πολιτισμούς. Ο πολιτικός ισλαμισμός θεωρείται εχθρός της Pax Americana. Χαρακτηριστικό είναι ότι ακόμη και το ισλαμικό κόμμα του μετριοπαθούς Ερμπακάν όχι μόνο εκπαραθυρώθηκε από την κυβέρνηση, αν και πλειοψηφούν κόμμα, αλλά και τέθηκε εκτός νόμου. Αυτό που δεν παραδέχονται, αν και το γνωρίζουν, οι Δυτικοί είναι ότι οι αιτίες της ανάπτυξης του πολιτικού Ισλάμ είναι οι άθλιες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες που επικρατούν στις χώρες που εμφανίζεται, με κυρίαρχη την ευθύνη της ιμπεριαλιστικής Δύσης και της εξαρτημένης απ΄ αυτή και διεφθαρμένης άρχουσας τάξης των εν λόγω χωρών.
Από την αρχή της, η αποικιοκρατική επέμβαση (19ος αιώνας) στα αραβικά και μουσουλμανικά έθνη (Εγγύς, Μέση Ανατολή, Βόρεια Αφρική) υποτάσσει και ενισχύει τις οικονομικά κυρίαρχες τάξεις αυτών των χωρών, ενώ οι μάζες αντιπαραθέτουν στον καπιταλιστικό εκσυγχρονισμό ότι τους απομένει: τις ισλαμικές παραδόσεις τους. 13 Τη δεκαετία του ΄50 και ΄60 εμφανίζεται το τριτοκοσμικό κίνημα που, παράλληλα με την ανεξαρτησία των χωρών αυτών και εμπνεόμενο από εθνικιστικές και μαρξιστικές ιδέες, προωθεί την αντιπαράθεση στο νεοαποικιοκρατισμό της Δύσης. Ως εξουσία, εξάλλου, συμβάλλει στην επανάκτηση των πλουτοπαραγωγικών πόρων και στη χάραξη ανεξάρτητης πολιτικής.14
Από τη δεκαετία του ΄80 η κρίση του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού και τελικά η κατάρρευσή του υπονομεύει την τριτοκοσμική ιδεολογία και τον υπερδιογκωμένο κρατικό τομέα αυτών των καθεστώτων.15 Οι ιδιωτικοποιήσεις και ο περιορισμός του κράτους δημιουργούν πλήθη ανέργων, ενώ το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, για να δώσει δάνεια, επιβάλλει σχέδια λιτότητας, που αυξάνουν την ανεργία και την εξαθλίωση των μαζών.16 Οι άνεργοι, σε μεγάλο βαθμό νέοι, μισθωτοί διανοούμενοι και μεσαία στρώματα, και γενικότερα οι εξαθλιωμένες μάζες, απογοητευμένες από την τριτοκοσμική ιδεολογία, εχθρικές στις οικονομικές αξίες και παρεμβάσεις της Δύσης, αναζητούν πάλι καταφύγιο και παρηγοριά στην ισλαμική παράδοση, όχι όμως ως πολιτιστικό κυρίως πρότυπο, αλλά ως πολιτικό μοντέλο οργάνωσης της κοινωνίας, του κράτους και της καθημερινής ζωής. Βέβαια, οι πολιτικές ελίτ που διαμορφώνονται ως αντανάκλαση των κοινωνικών βάσεων του ισλαμικού κινήματος δεν υιοθετούν υποχρεωτικά τις αντικειμενικές ανάγκες αυτού του κινήματος, αλλά υπηρετούν και τα δικά τους ιδιαίτερα συμφέροντα, ακόμη και σε συμβιβασμό με τις κυρίαρχες ελίτ που προωθούν τη δυτικόστροφη οικονομία της αγοράς. Οι κοινωνικές όμως αιτίες αυτών των κινημάτων θα παραμείνουν σε εγρήγορση και ένταση απειλώντας εν δυνάμει την κυριαρχία των Αμερικανών και του ΝΑΤΟ, στη δυσοίωνη εποχή που έχουμε εισέλθει.
Σημειώσεις
1. Βλ. Κ. Μαρξ- Φ. Ενγκελς, Απαντα, τ. 20, σ. 328, ρώσικη έκδοση.
2. Βλ. Ιγνάσιο Ραμονέ, Γεωπολιτική του χάους, Αθήνα, εκδ. Πόλις, σελ. 92
3. Βλ. Το Βήμα, 16/10/1994, "Το μεγάλο κόλπο των αιρέσεων".
4. Βλ. Τα Νέα, 27/4/1999, "Δρόμοι".
5. Ο.π., "Το μεγάλο κόλπο των αιρέσεων".
6. Βλ. Καθημερινή, 22/1/1998, "Συγκίνηση και προσδοκίες".
7. Βλ. Το Βήμα, 3/1/1993, "Η κρίσιμη ώρα της Ορθοδοξίας".
8. Βλ. ό.π.
9. Βλ. Ημερησία, 24-25/4/1999, "Η βιομηχανία των επιθυμιών".
10. Βλ. 'ο.π.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΥΛΟΣ
(διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Σόφιας)
Από τα μέσα της δεκαετίας του ΄70, όταν το κράτος πρόνοιας και οι όποιες κατακτήσεις των εργαζομένων εισέρχονται σε περίοδο περιορισμού και σταδιακής κατάργησής τους, εμφανίζεται ένα κύμα ανορθολογισμού, με κύρια έκφραση τη Θρησκεία, αλλά και κάθε είδους ανορθόλογες εκδηλώσεις, από τη μανία για τα ζώδια ως την υστερία με τα τυχερά παιχνίδια. Αυτή η διαπίστωση είναι αποδεκτή από ευρύτατο φάσμα αναλυτών, έστω μέσα από διαφορετικό πλαίσιο προσέγγισης, όταν συνήθως απομονώνεται και απολυτοποιείται μια πλευρά, οπότε μιλούν για ηθική κρίση, κρίση του τεχνικού πολιτισμού, προτύπων κ.ο.κ.
Και στις προγενέστερες βαθιές κρίσεις του καπιταλισμού, ιδίως σ΄ αυτή της δεκαετίας του ΄30, εμφανίστηκαν τάσεις στροφής στην πίστη και σε ανορθόλογες ιδέες. Τα παρανοϊκά μηνύματα του Ναζισμού βρήκαν πρόσφορο έδαφος στο γερμανικό λαό σε σημαντικό βαθμό, γιατί η ήττα και η οικονομική χρεοκοπία δημιούργησαν ισχυρή τάση προς τον ανορθολογισμό, προς την επιθυμία "φυγής" από μια κοινωνία πρωτόγνωρη στην αδυναμία της και ακατανόητη για τους Γερμανούς. Είναι, λοιπόν, εμφανής η ανάγκη αναζήτησης των βαθύτερων κοινωνικών αιτίων στην εμφανιζόμενη κάθε φορά έξαρση της μεταφυσικής και του ανορθολογισμού.
ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ
Η Θρησκεία από την εμφάνισή της ως μορφή ιδεαλιστικής κοσμοθεωρίας που προτείνει συνολική, αντίθετη προς την επιστήμη, ερμηνεία του κόσμου και αντίστοιχη στάση και συμπεριφορά, έχει ρίζες γνωσιολογικές αλλά και κοινωνικές, που είναι και οι καθοριστικές. Η σχέση του ανθρώπου με τη θρησκεία δεν υπαγορεύεται από τη σχέση του με το Θεό, αλλά από την αδυναμία του να ερμηνεύσει και να ποδηγετήσει φυσικές και κοινωνικές δυνάμεις που ορθώνονται απέναντί του ως αλλότριες, προκαλώντας δέος, αμηχανία, ανασφάλεια. Κατά τον Ενγκελς: "Κάθε Θρησκεία δεν είναι τίποτε άλλο, παρά μια φανταστική αντανάκλαση, στα κεφάλια των ανθρώπων, εκείνων των εξωτερικών δυνάμεων που κυριαρχούν πάνω στην καθημερινή ζωή τους, αντανάκλαση στην οποία οι γήινες δυνάμεις παίρνουν τη μορφή υπεργήινων". 1
Στις πρώιμες φάσεις εξέλιξης της Θρησκείας, ο άνθρωπος είναι έρμαιο των φυσικών δυνάμεων, τις θεοποιεί για να τις εξευμενίσει, για να τις μετατρέψει από αλλότριες και εχθρικές, σε φιλικές. Αυτή η αντίδραση οφείλεται σε γνωστικά, ψυχολογικά αλλά κυρίως σε κοινωνικά αίτια. Οι γνωστικές προϋποθέσεις συνίστανται στην ικανότητα του ανθρώπου, στη διαδικασία νοητικής του εξέλιξης, να περνάει από την εμπειρική στη θεωρητική-αφηρημένη γνώση, δημιουργώντας έννοιες που δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα καθαυτές, αλλά μόνον εν σπέρματι.
Οι ψυχολογικές αιτίες αναφέρονται στον έμφυτο και εμπειρικό φόβο από τις φυσικές δυνάμεις που αγνοούν και από τις αρνητικές επιπτώσεις που έχει η λειτουργία αυτών των δυνάμεων στη ζωή τους. Αυτοί όμως οι παράγοντες δεν οδηγούν μονοσήμαντα στη θρησκευτική κοσμοθεώρηση αν δεν συνυπάρχουν καθοριστικά οι οικονομικο-κοινωνικές συνθήκες, το γεγονός, δηλαδή, ότι οι παραγωγικές δυνάμεις, η επιστήμη, η τεχνολογία, η παιδεία είναι σε σπαργανώδη κατάσταση, η οποία δεν ευνοεί τη γνωστική προσέγγιση και υποταγή ορισμένων τουλάχιστον βασικών φυσικών δυνάμεων. Γι΄ αυτό και στα πρώτα στάδια του θρησκευτικού φαινομένου θεοποιούνται φυσικά όντα: ο ήλιος, η σελήνη, οι πλανήτες, ποτάμια, βουνά, ζώα κ.ο.κ.
Η κοινωνική υπόσταση της θρησκείας γίνεται πιο καθοριστική και εμφανής στην ταξική κοινωνία. Η κοινωνική εξέλιξη και η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και της επιστήμης μειώνει τη θεοποίηση των φυσικών φαινομένων, για τα οποία πλέον συσσωρεύεται σχετική γνώση. Ωστόσω, το θρησκευτικό φαινόμενο όχι μόνο δεν μειώνεται, αλλά αναπτύσσεται και οργανώνεται σε ιεραρχία με τεράστια δύναμη. Μάλιστα, αυτή η αντιφατική σχέση αναπαράγεται ως τις μέρες μας: δηλαδή, η παράλληλη ενίσχυση της επιστήμης και της Θρησκείας.
Η βασική αιτία που εξηγεί αυτή την αντιφατικότητα είναι η όξυνση των αντιθέσεων στις εκμεταλλευτικές κοινωνίες. Τα κατώτερα στρώματα, από τη μια μεριά, βρίσκονται αντιμέτωπα με κοινωνικές δυνάμεις και φαινόμενα εχθρικά και ακατανόητα, καταρχήν και για πολλούς, τα οποία συνδέονται με την αδικία, τη βία, την εκμετάλλευση, την καταπίεση, την ανεργία. Οι άνθρωποι δεν θεοποιούν αυτές τις δυνάμεις, αν και αυτό συνέβη μερικές φορές (π.χ. Θεός-αυτοκράτορας, ελέω Θεού μονάρχης κ.ά.). Η συνείδησή τους αποξενώνεται από τον υπαρκτό κόσμο της αδικίας και της εκμετάλλευσης και αναζητεί τη δικαιοσύνη και την παρηγοριά στην "ουράνια βασιλεία", όπου θα απολαύσει όσα στερείται στην επίγεια ζωή. Ειδικά οι μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες (Χριστιανισμός, Μωαμεθανισμός) σαφώς συνδέθηκαν με τα κατώτερα στρώματα, προτείνοντας διεξόδους από την άθλια ζωή τους.
Από την άλλη μεριά, οι άρχουσες τάξεις σαφώς αξιοποίησαν το θρησκευτικό φαινόμενο, ενισχύοντας τη μεταθετική λειτουργία του, δηλαδή τη μετάθεση της αγωνίας και αγανάκτησης των μαζών από την υπαρκτή κοινωνία στη μετά θάνατον ζωή, αμβλύνοντας έτσι τις κοινωνικές αντιθέσεις. Γι΄ αυτό και ενίσχυσαν και συμμάχησαν με τον ανώτερο κλήρο, εντάσσοντάς τον στην κυρίαρχη ελίτ, ενώ πολέμησαν λυσσαλέα το κομμάτι του κλήρου που αντανακλούσε τις κοινωνικές αντιθέσεις και την αγωνία των καταπιεζομένων. Μάλιστα, οι ταξικές αιτίες της θρησκευτικότητας λειτουργούν με μεγαλύτερη ένταση, ανορθολογισμό και αντιδραστικότητα σε συνθήκες όξυνσης των αντιθέσεων, αύξησης της υλικής και ηθικής αθλιότητας, όπως στην παρακμή της Ρώμης, του Βυζαντίου και σήμερα του άγριου καπιταλισμού.
Η ΑΓΡΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΘΕΡΜΑΝΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ
Όταν η οικονομική κρίση είναι έντονη και παρατεταμένη, ακολουθείται κι από έντονη πνευματική και ηθική κρίση. Η κατάσταση ευρύτατων στρωμάτων επιδεινώνεται απότομα, έντονα και με γρήγορους ρυθμούς. Τα κατώτερα στρώματα εξαθλιώνονται και είναι στο όριο της επιβίωσης, ενώ η κρίση αγκαλιάζει και άλλα στρώματα που είχαν μέχρι τότε ανεκτή ή και ικανοποιητική διαβίωση. Παράλληλα, στις ταξικές κοινωνίες αυτές οι φάσεις συνδέονται με έντονη αντιδραστικοποίηση της άρχουσας τάξης, προκλητική συσσώρευση πλούτου και βάρβαρη στάση απέναντι στο λαό. Τα χρόνια της παρακμής της Ρώμης, οι ισχυροί γαιοκτήμονες πλουτίζουν χρησιμοποιώντας χιλιάδες εξαθλιωμένους δούλους στα λατιφούντια, ενώ στην εποχή του ιμπεριαλισμού το κεφάλαιο αντιμετωπίζει τα προβλήματα κερδοφορίας του οδηγώντας στη φτώχεια, την ανεργία ή και την εξόντωση εκατομμύρια ανθρώπων.
Μάλιστα, αυτή η αθλιότητα συνυπάρχει, ιδίως στη σύγχρονη εποχή, με πρωτοφανή συσσώρευση πλούτου, ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, της επιστήμης, της τεχνολογίας - δυνάμεις που ιδιοποιείται μια δράκα ανθρώπων, με τίμημα τη φτώχεια ευρύτατων μαζών, τη διόγκωση της ανεργίας, που πλήττει ιδιαίτερα νέους με πανεπιστημιακές σπουδές και άλλες προσδοκίες, το στρεβλό καταναλωτισμό, την καταστροφή του περιβάλλοντος και, το χειρότερο, βάρβαρους πολέμους. Πρόκειται για μια εκρηκτική ενότητα αντιθέτων, επιστημονικά ερμηνεύσιμη, αλλά που αυθόρμητα στον ανθρώπινο νου αντανακλάται ως ασυμβίβαστη και παράλογη αντίφαση, ωθώντας τον στην παραίτηση από τη ματαιοπονία, όπως νομίζει, μιας λογικής ερμηνείας της συστηματικής, για παράδειγμα, καταστροφής του περιβάλλοντος, άρα και του πλανήτη. Και, ταυτόχρονα, στην αναζήτηση της πίστης, της μεταφυσικής δύναμης που μπορεί να μας σώσει ατομικά και συλλογικά, της τύχης και της μοίρας μέσα από την άνθιση του χρηματιστηρίου, των τυχερών παιχνιδιών και της αστρολογίας, σ΄ ένα νευρωτικό καταναλωτισμό, ως φρούδα προσδοκία για τους πολλούς παρά ως πράξη, ή ακόμα και στη φυγή από την πραγματικότητα (ναρκωτικά, αλκοόλ), που παίρνει μορφή επιδημίας, ή και σε συνδυασμό ανορθόλογων και αυτοκαταστροφικών επιλογών.
Ο Ιγνάσιο Ραμονέ αναφέρει μια πραγματικά χαρακτηριστική περίπτωση: "Ενας μικρο επενδυτής του χρηματιστηρίου που είχε καταστραφεί από το κραχ του Οκτωβρίου του 1987 κρεμάστηκε λίγες μέρες αργότερα στη Μαδρίτη, σε ένα δημόσιο πάρκο. Για να εξηγήσει την πράξη του, ο απελπισμένος άνθρωπος άφησε ένα γράμμα με το οποίο κατήγγελε "τις καταχρήσεις και τον κανιβαλισμό των χρηματιστών απέναντι στους μικροκαταθέτερς". Έγραφε, επίσης πως, μετά την απόφασή του να αυτοκτονήσει, έδωσε στον εαυτό του μια τελευταία ευκαιρία και επέλεξε να υποταχθεί κατά κάποιον τρόπο στην κρίση του Θεού: "Είχα κάτι σαν όραμα, ότι ο Θεός υπάρχει και ότι ίσως η μοίρα μου δεν ήταν η αυτοκτονία". Διέθεσε λοιπόν τις υπόλοιπες οικονομίες του στην αγορά λαχείων και Λότο. "Για να δω αν ο Θεός θα παρενέβαινε και θα με βοηθούσε να ζήσω". Αλλά ο ουρανός παρέμεινε απελπιστικά σιωπηλός, η τύχη δεν του χαμογέλασε και ο άνθρωπος στο τέλος κρεμάστηκε".
Η ΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟΝ ΑΝΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟ
Ζώντας, λοιπόν, σε μια κοινωνία που δεν μπορεί να την ερμηνεύσει και που του δημιουργεί ανασφάλεια - συχνά αντιστρόφως ανάλογα με τα προσόντα, τις προσδοκίες ή και την κοινωνική του θέση -, ο σύγχρονος άνθρωπος έχει την τάση να επιστρέψει σε προορθολογικές μορφές αντίληψης, όπως ο πρωτόγονος, πίσω κι από το μονοθεϊσμό που αντιπαραθέτει μια πνευματική οντότητα στην ύλη. Θεοποιεί τσαρλατάνους που παριστάνουν τους Θεούς, το χρήμα, τα ζώδια, τα είδωλα της διαφήμισης, τη φυλή και ταυτίζεται μ΄ αυτά για να αντλήσει δύναμη.
Εξάλλου, έχει κλονιστεί και η πίστη στη δυνατότητα της επιστήμης να εξηγήσει και να βελτιώσει ορθολογικά τον κόσμο. Οι οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις - συχνά απρόβλεπτες, ραγδαίες ή καταστροφικές - ούτε προβλέπονται ούτε αντιμετωπίζονται ικανοποιητικά από τις οικονομικές και κοινωνικές επιστήμες, οι μαρξιστικές αναλύσεις είναι φωνή βοώντος εν τη ερήμω, οι θετικές επιστήμες, ουδέτερες ή σύμμαχες με το κεφάλαιο, θεωρούνται υπεύθυνες για τα μεγαλύτερα δεινά του πλανήτη, ενώ η εξέλιξή τους (όπλα, γενετική κ.ά), αν δεν πλαισιωθεί ηθικά, προοιωνίζεται ακόμη μεγαλύτερα δεινά. Με την αίσθηση του παραλόγου συνυπάρχει και αλληλεπιδρά στη συνείδηση του ανθρώπου ο φόβος και η ανασφάλεια. Πολλαπλές οι πηγές της ανασφάλειας: οι ραγδαίες ανακατατάξεις της οικονομίας, η καταστροφή της οικονομίας μικρών και μεγάλων χωρών, το άγχος του χρηματιστηρίου, οι απρόβλεπτες οικολογικές καταστροφές, οι πόλεμοι, η απώλεια της εργασίας, η μείωση του εισοδήματος, η βία και η εγκληματικότητα, η καχυποψία και η αποξένωση, η αποκαθήλωση των αξιών, η απουσία θετικών προτύπων, γεμίζουν τον άνθρωπο φόβο, πίκρα, απογοήτευση, πεσιμισμό. Αυτή η συναισθηματική διαταραχή, παρά τη στενή της συνάφεια με την αίσθηση του παραλόγου, έχει ιδιαίτερη συμβολή στην επιλογή της μεταφυσικής πίστης και της εν γένει ανορθόλογης στάσης. Η αντίληψη της παράλογης πραγματικότητας δεν οδηγεί υποχρεωτικά και στην παράλογη πίστη ή στάση. Απεναντίας, ο άνθρωπος μπορεί να οδηγηθεί και στη λογική ερμηνεία των φαινομενικά "ανόητων" αντιθέσεων. Ο άνθρωπος κλίνει προς την επιλογή του μεταφυσικού και του ανορθόλογου, αναζητώντας σ΄ αυτά δύναμη, νόημα, σωτηρία, όταν η λογική του βραχυκυκλωθεί, όταν η συνείδηση και ο ψυχικός του κόσμος κυριευτεί από πανικό, αποστροφή και αηδία για τον υπαρκτό κόσμο. Την πιο ακραία έκφραση της στροφής προς τη θρησκευτική πίστη και τον παραλογισμό αποτελούν οι ποικιλώνυμες αιρέσεις, που πολλαπλασιάζονται και πολλαπλασιάζουν τα μέλη τους.
Μόνο στη χώρα μας δρουν 127 αιρέσεις και παραθρησκευτικές οργανώσεις, με διάφορες μορφές, ακόμη και με τη μορφή επιστημονικών, πολιτιστικών, φιλοσοφικών ή και υγιεινιστικών οργανώσεων και συλλόγων. Πρόσφατα, μάλιστα, οι πιο ισχυρές απ΄ αυτές τις οργανώσεις συγκρότησαν ένα "καρτέλ", ως πρόσθετη απόδειξη της ισχύος τους3 Στη φυσιογνωμία και τους στόχους αυτών των αιρέσεων αντανακλάται, με τον πιο άμεσο και χυδαίο τρόπο, η βαρβαρότητα του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού. Σ΄ αυτές εκφράζεται με τον πιο ακραίο και αντιδραστικό τρόπο το ανορθολογικό πρόσωπο της θρησκείας και της μεταφυσικής άρνησης της λογικής και η υποκατάστασή της από τον ανορθολογισμό. Τα μέλη τους είναι άτομα με έντονα ψυχολογικά προβλήματα, συμπλέγματα κατωτερότητας και την ανασφάλεια που γεννά ο καπιταλισμός, πρόθυμα να ετεροκαθοριστούν από το χαρισματικό ηγέτη τους, που τον λατρεύουν σαν επίγειο Θεό. Ο εξοντωτικός ανταγωνισμός του συστήματος της αγοράς αντανακλάται στις αιρέσεις με το μίσος, το φανατισμό, τη βία εναντίον κάθε "άπιστου" ή και εναντίον των μελών της ίδιας της οργάνωσης, όταν ο "ηγέτης" δώσει το σύνθημα για τη μαζική αυτοεξόντωση, όπως η σφαγή στη Γουιάνα το 1979 ή, πιο πρόσφατα, το 1994, στην Ελβετία.
Στην κοινή και κυρίαρχη βλέψη των εντασσόμενων σ΄ αυτές τις οργανώσεις - "δύναμη, εξουσία, χρήμα, κυρίως αυτό"4 - και στην επιδίωξή της με τις πιο βίαιες μορφές εκφράζεται πιστά η λογική της αγοράς, που ωθεί στον πιο άγριο ανταγωνισμό, στην εκμετάλλευση και τη βία ακόμη για την απόκτηση δύναμης και κολοσσιαίου πλούτου. Και η πιο χαρακτηριστική σύνδεσή τους με τη λογική της αγοράς είναι ότι αυτές οι οργανώσεις λειτουργούν ως επιχειρήσεις. Τα μέλη τους όχι μόνο πληρώνουν αδρές συνδρομές, αλλά σε πολλές περιπτώσεις εργάζονται και για την οργάνωση και μάλιστα χαρίζουν σ΄ αυτή και την περιουσία τους, με το σκεπτικό της κοινοκτημοσύνης και των "υψηλών" στόχων της οργάνωσης.5 Ετσι, σε πλήρη αντιστοιχία με τα δόγματα της αγοράς, στις οργανώσεις αυτές και η ψυχή γίνεται εμπόρευμα με πωλητές (ηγεσία) και αγοραστές (μέλη των αιρέσεων).
ΠΟΙΟΙ ΕΝΙΣΧΥΟΥΝ ΤΗ "ΣΤΡΟΦΗ"
Βέβαια, αυτή η στροφή προς τη Θρησκεία, την παραθρησκεία και τον ανορθολογισμό εν γένει δεν παράγεται αυθόρμητα μόνο από τις αντιθέσεις, τον παραλογισμό και την έντονη ανασφάλεια που γεννά το σύστημα της αγοράς και της εκμετάλλευσης. Αντίθετα, ενισχύεται από τους παράγοντες που εξυπηρετούνται από μια τέτοια αναζωπύρωση, δηλαδή από τις κυρίαρχες ομάδες του συστήματος, τις ίδιες τις εκκλησίες και τις παραθρησκευτικές οργανώσεις, την εμπορευματοποίηση αυτής της στροφής από επιχειρήσεις και "επαγγελματίες". Το σύστημα έχει κάθε λόγο να ενθαρρύνει την αναζωπύρωση της πίστης και της μεταφυσικής, την αποστασιοποίηση των μαζών από την προσπάθεια για βελτίωση της υπαρκτής κοινωνίας, τη φυγή και την εκτόνωση σε "παραδείσους" ακίνδυνους για τον καπιταλισμό.
Από την άλλη μεριά, οι ηγεσίες των εκκλησιών και παραεκκλησιαστικών οργανώσεων παρεμβαίνουν έντονα για να αλώσουν τις μάζες ιδεολογικά, αξιοποιώντας και την ηθική κρίση που κλονίζει την καπιταλιστική κοινωνία, την απογοήτευση από τα κοινά, την απογοήτευση από την πολιτική και τους πολιτικούς. Ο Πάπας παρεμβαίνει πιο έντονα στη διεθνή πολιτική. Οι επισκέψεις του σε διάφορες χώρες είναι προσεκτικά επιλεγμένες και οργανωμένες, ώστε να ασκήσουν σημαντική επίδραση στη χώρα. Ας θυμηθούμε την επίσκεψή του στην Πολωνία, όταν μαινόταν η αντιπαράθεση Αλληλεγγύης-πολωνικής κυβέρνησης, την επίσκεψή του στην Κούβα και τις προτροπές του να γίνει πιο ελεύθερη η Κούβα.6
Εξάλλου, στα καθ΄ ημάς είναι δυναμική η παρέμβαση επί παντός επιστητού του αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου, που επιχειρεί - και σ΄ ένα βαθμό το έχει πετύχει - να καλύψει το ιδεολογικό-ηθικό κενό της ελληνικής κοινωνίας. Χρησιμοποιεί μια γλώσσα οικεία στους νέους, αλλά και θέσεις προοδευτικές, σε ορισμένες περιπτώσεις, και επικριτικές των κυρίαρχων πολιτικών επιλογών: "Η διαφαινόμενη ανικανότητα του καπιταλισμού να δώσει απαντήσεις σε υπαρξιακά προβλήματα του ανθρώπου και να δημιουργήσει συνθήκες ειρηνικής και δίκαιης συμβίωσής του, έγιναν σήμα κατατεθέν της τελευταίας αυτής δεκαετίας του αιώνα".7
Ωστόσο, οι συντηρητικές επιλογές και αντιλήψεις δεν μπορούν να αποκρυβούν. Οπως η με νύχια και δόντια προστασία της τεράστιας εκκλησιαστικής περιουσίας, η αντίθεση στις προγαμιαίες σχέσεις και η υιοθέτηση νεορθόδοξων αντιλήψεων, που στρέφονται όχι μόνο κατά του μαρξισμού, αλλά και κατά του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και ορθολογισμού.8 Από την άλλη, οι παραθρησκευτικές οργανώσεις, όπως ήδη θίξαμε, είναι κανονικές επιχειρήσεις, με τεράστια περιουσία, δημόσιες σχέσεις, έντυπα, τηλεοπτικά μέσα, τεράστιες δυνατότητες επικοινωνίας με τις μάζες και επηρεασμού τους. Η επιστροφή στη μεταφυσική, με τη μαζικότητα που παρουσιάζει, δεν γλυτώνει βέβαια από την παντοδυναμία της αγοράς, που εμπορευματοποίησε αυτή την επιστροφή, δημιουργώντας ανθούσα βιομηχανία της προσδοκίας:9 "Πάντως, η κοινωνία της παγκόσμιας αγοράς, φαίνεται πως συναντιέται ευχάριστα με τη βιομηχανία των επιθυμιών". Κέντρα, όμιλοι, ινστιτούτα, οργανώσεις υπόσχονται σωματική και ψυχική υγεία, γαλήνη, εσωτερική ανάταση, αλλά και επαγγελματική ευδοκίμηση, κοινωνική αναγνώριση, μακροζωία - με το αζημίωτο βέβαιαα.10
Και εκτός από τις οργανώσεις δραστηριοποιούνται πολυάριθμοι μάγοι, αστρολόγοι, θεραπευτές, οι οποίοι θησαυρίζουν εξαπατώντας αφελείς και ανασφαλείς ανθρώπους. Αρκεί να αναφέρει κανείς το γεγονός και μόνο ότι στις μέρες των εορτών οι κλήσεις στα τηλέφωνα 090 για αστρολογικές συμβουλές φτάνουν τις 200.000 ημερησίως και, επίσης, ότι όλες οι πρωινές εκπομπές στην τηλεόραση όχι απλώς έχουν αστρολόγο, αλλά αυτός διαδραματίζει και πρωτεύοντα ρόλο.11 Στην Αμερική υπάρχουν ειδικές εταιρίες που μυρίζονται τις τάσεις και τις ανάγκες και προτείνουν στις πολυεθνικές τα προϊόντα που πρέπει να παράγουν. Σύμφωνα, λοιπόν, με τους ειδικούς αυτούς, αν τη δεκαετία του ΄70 ήταν της μόδας να είσαι μέλος κάποιου κόμματος, το 2000 θα είναι να είσαι μέλος κάποιας θρησκευτικής οργάνωσης.12
ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΙΣΛΑΜ
Η άνοδος του ισλαμικού κινήματος προβληματίζει και τρομάζει τη Δύση. Η ανάλυση ή μένει σε μια επιφάνεια που δαιμονοποιεί τους έξαλλους μουλάδες και τους εξαγριωμένους μουντζαχεντίν ή προτείνει μια σχηματική προσέγγιση τύπου Χάντιγκτον, που διαιρεί και αντιπαραθέτει απόλυτα τους "συγκρουόμενους" πολιτισμούς. Ο πολιτικός ισλαμισμός θεωρείται εχθρός της Pax Americana. Χαρακτηριστικό είναι ότι ακόμη και το ισλαμικό κόμμα του μετριοπαθούς Ερμπακάν όχι μόνο εκπαραθυρώθηκε από την κυβέρνηση, αν και πλειοψηφούν κόμμα, αλλά και τέθηκε εκτός νόμου. Αυτό που δεν παραδέχονται, αν και το γνωρίζουν, οι Δυτικοί είναι ότι οι αιτίες της ανάπτυξης του πολιτικού Ισλάμ είναι οι άθλιες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες που επικρατούν στις χώρες που εμφανίζεται, με κυρίαρχη την ευθύνη της ιμπεριαλιστικής Δύσης και της εξαρτημένης απ΄ αυτή και διεφθαρμένης άρχουσας τάξης των εν λόγω χωρών.
Από την αρχή της, η αποικιοκρατική επέμβαση (19ος αιώνας) στα αραβικά και μουσουλμανικά έθνη (Εγγύς, Μέση Ανατολή, Βόρεια Αφρική) υποτάσσει και ενισχύει τις οικονομικά κυρίαρχες τάξεις αυτών των χωρών, ενώ οι μάζες αντιπαραθέτουν στον καπιταλιστικό εκσυγχρονισμό ότι τους απομένει: τις ισλαμικές παραδόσεις τους. 13 Τη δεκαετία του ΄50 και ΄60 εμφανίζεται το τριτοκοσμικό κίνημα που, παράλληλα με την ανεξαρτησία των χωρών αυτών και εμπνεόμενο από εθνικιστικές και μαρξιστικές ιδέες, προωθεί την αντιπαράθεση στο νεοαποικιοκρατισμό της Δύσης. Ως εξουσία, εξάλλου, συμβάλλει στην επανάκτηση των πλουτοπαραγωγικών πόρων και στη χάραξη ανεξάρτητης πολιτικής.14
Από τη δεκαετία του ΄80 η κρίση του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού και τελικά η κατάρρευσή του υπονομεύει την τριτοκοσμική ιδεολογία και τον υπερδιογκωμένο κρατικό τομέα αυτών των καθεστώτων.15 Οι ιδιωτικοποιήσεις και ο περιορισμός του κράτους δημιουργούν πλήθη ανέργων, ενώ το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, για να δώσει δάνεια, επιβάλλει σχέδια λιτότητας, που αυξάνουν την ανεργία και την εξαθλίωση των μαζών.16 Οι άνεργοι, σε μεγάλο βαθμό νέοι, μισθωτοί διανοούμενοι και μεσαία στρώματα, και γενικότερα οι εξαθλιωμένες μάζες, απογοητευμένες από την τριτοκοσμική ιδεολογία, εχθρικές στις οικονομικές αξίες και παρεμβάσεις της Δύσης, αναζητούν πάλι καταφύγιο και παρηγοριά στην ισλαμική παράδοση, όχι όμως ως πολιτιστικό κυρίως πρότυπο, αλλά ως πολιτικό μοντέλο οργάνωσης της κοινωνίας, του κράτους και της καθημερινής ζωής. Βέβαια, οι πολιτικές ελίτ που διαμορφώνονται ως αντανάκλαση των κοινωνικών βάσεων του ισλαμικού κινήματος δεν υιοθετούν υποχρεωτικά τις αντικειμενικές ανάγκες αυτού του κινήματος, αλλά υπηρετούν και τα δικά τους ιδιαίτερα συμφέροντα, ακόμη και σε συμβιβασμό με τις κυρίαρχες ελίτ που προωθούν τη δυτικόστροφη οικονομία της αγοράς. Οι κοινωνικές όμως αιτίες αυτών των κινημάτων θα παραμείνουν σε εγρήγορση και ένταση απειλώντας εν δυνάμει την κυριαρχία των Αμερικανών και του ΝΑΤΟ, στη δυσοίωνη εποχή που έχουμε εισέλθει.
Σημειώσεις
1. Βλ. Κ. Μαρξ- Φ. Ενγκελς, Απαντα, τ. 20, σ. 328, ρώσικη έκδοση.
2. Βλ. Ιγνάσιο Ραμονέ, Γεωπολιτική του χάους, Αθήνα, εκδ. Πόλις, σελ. 92
3. Βλ. Το Βήμα, 16/10/1994, "Το μεγάλο κόλπο των αιρέσεων".
4. Βλ. Τα Νέα, 27/4/1999, "Δρόμοι".
5. Ο.π., "Το μεγάλο κόλπο των αιρέσεων".
6. Βλ. Καθημερινή, 22/1/1998, "Συγκίνηση και προσδοκίες".
7. Βλ. Το Βήμα, 3/1/1993, "Η κρίσιμη ώρα της Ορθοδοξίας".
8. Βλ. ό.π.
9. Βλ. Ημερησία, 24-25/4/1999, "Η βιομηχανία των επιθυμιών".
10. Βλ. 'ο.π.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου